مقدمه
واقعه غدير خم يكي از مهمترين وقايع تاريخ اسلام است كه در واپسين روزهاي زندگي حضرت نبي مكرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به وقوع پيوست و در عظمت اين روز همين بس كه خداوند متعال دربارة آن چنين مي‌فرمايند: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام ديناَ» يعني: امروز دين شما را كامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام كردم و اسلام را به عنوان آيين جاودانه شما پذيرفتم از اين‌رو غدير خم از بزرگترين اعياد اسلامي به شمار مي‌رود، زيرا روز كامل شدن دين و تماميت نعمت الهي بر مسلمانان و روز معرفي امامت و رهبري امّت اسلامي است. هدف ما از اين نوشتار توضيح و بيان كامل جريان غديرخم نمي‌باشد بلكه مقصود، توضيح و بيان قسمتي از جريان غديرخم كه در قرآن ثبت و ضبط شده است، مي‌باشد و آن آياتي است از سورة مائده كه خداوند متعال مي‌فرمايند: «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس ان الله لا يهدي القوم الكافرين» اي پيامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است كاملاً (به مردم) برسان و اگر نكني رسالت او را انجام نداده‌اي خداوند تو را از (خطرات احتمالي) مردم نگاه مي‌دارد و خداوند جمعيت كافران را هدايت نمي‌كند.
نشانه‌هاي دلالت آيه ابلاغ بر ولايت اميرمؤمنان (علیه السلام):
مفسران و متكلمان شيعه اين آيه را دربارة ابلاغ ولايت و امامت و خلافت به حق امام علي (علیه السلام) مي‌دانند و در اين قول متفقند. اينك براي بررسي اين مطلب،آيه را مورد بحث و تحليل قرار مي‌دهيم: [1]
الف) ظهور فعل در ماضي: ظهور جمله (ما انزل اليك) در ماضي و گذشته حقيقي است نه مضارع و آينده به دو دليل:
اول) صيغه ماضي براي معناي گذشته وضع شده و در صورتي كه قرينه‌اي در آن براي حمل بر مضارع نباشد حمل بر همان معناي موضوع له حقيقي كه ماضي است مي‌شود. دوم) آيه مورد بحث در آخرين ماه‌هاي نبوت پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است و اگر فعل را حمل بر مضارع و آينده كنيم معناي آيه اين مي‌شود «و اگر آنچه را كه بعداً بر تو نازل مي‌كنيم در ماه‌هاي باقي‌مانده از نبوتت ابلاغ نكني هرگز رسالتت را به پايان نرسانده‌اي» و اين معني در هيچ روايتي بيان نشده است و از هيچ عالم شيعي و سني مطرح نشده است. در اين صورت آيه بر اين دلالت مي‌كند كه خداوند بر پيامبرش مطلبي را نازل كرده كه ابلاغش بر او سنگين و دشوار بوده است و از طرفي نيز پيامبر مأمور به تبليغ آن است. حضرت در فكر دشواري و چگونگي تبليغ آن است كه آيه فوق نازل مي‌شود تا به او گوشزد كند كه هيچ فكر و ناراحتي به خود راه ندهد كه مردم در مقابل ابلاغ آن ،چه موضعي خواهند داشت؛ چون خداوند نگهبان و حافظ تو خواهد بود.
ب) بيان اهميت شرط: جملة شرطيه در آيه «و ان لم تفعل فما بلغت رسالته» در مقام تهديد آمده است و حقيقت آن بيان اهميت حكم است به اين معنا كه اگر اين حكم به مردم نرسد و حقّ آن مراعات نشود گويا حق هيچ جزئي از اجزاي دين مراعات نشده است نتيجه اينكه جملة شرطيه در صدد بيان اهميت شرط در ترتب جزاء مهمتر است؛ لذا نمي‌توان اين نوع جمله را شرطيه دانست چون غالباً جملات شرطيه جايي بكار مي‌روند كه انسان به تحقق جزاء جاهل باشد چون از تحقق شرط آگاهي ندارد. ولي اين احتمال در حقّ پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) جاري نمي‌شود.
ج) نوع خوف پيامبر: از آنجا كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شجاع بوده و در راه پيشبرد اهداف اسلام از هيچ فداكاري‌اي دريغ نمي‌كرده؛ لذا خوفي كه از آيه استفاده مي‌شود مربوط به خودش نبوده بلكه مربوط به اسلام و رسالتش بوده است. ايشان مي‌دانسته‌اند افرادي كه از ترس شمشير علي (علیه السلام) و گسترش اسلام و ترس از انزوا و نبود هيچ راهي جز پذيرش اسلام مجبور به تسليم در برابر فرامين پيامبر شدند بعد از وفات در مقابل امام علي (علیه السلام) خواهند ايستاد پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با توجه برخورد بعضي از جاهلان كه چندين بار دستورات ايشان را مخالفت نموده و بلكه مردم را به گمراهي مي‌كشاندند مي‌دانستند كه اسلام ضربه خواهد خورد و همچنين پيامبر نگران تحريف و وارونه شدن اسلام توسط بعضي از صحابه بودند چرا كه هربار امامت و رهبري امام علي (علیه السلام) را مطرح مي‌فرمودند بعضي تمام قد در برابر ايشان ايستاده و مخالفت مي‌كردند و چندين بار مردم را نيز بر عليه حضرت علي (علیه السلام) تحريك نمودند. پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مي‌دانستند كه بعضي به خاطر پست و مقام مجبور به اسلام آوردن شده و برخي از ترس و نگراني از كشته شدن .و اين افراد عقده‌هاي جنگ بدر و حنين و احد و... در سينه دارند و حاضر هستند بخاطر مخالفت با علي (علیه السلام) اسلام را نيز نابود نمايند لذا آيه نازل شد كه اي پيامبر نگران مباش كه خدا تو را (بلكه منظور نام و ياد و راه و هدف و تلاشهاي تو را) از آسيب آنان در امان نگه خواهد داشت.
د) مقصود از الناس: گرچه افرادي درصددند الناس در آيه را به كفار برگردانند و مي‌گويند قرينه ذيل آيه كه مي‌فرمايد: (ان الله لا يهدي القوم الكافرين) نيز بر اين امر دلالت دارد ولي اين معنا خلاف ظاهر كلمه الناس است چون الناس اعم از كافر و مؤمن است و وجهي براي حصر آن در كفار نيست ؛ لذا بايد كافران در آيه را به مرتبه‌اي از كفر معنا كرد كه شامل منافقان زمان حضرت نيز كه از آنها خوف در دل پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده.
هـ) خطاب يا ايها الرسول: خداوند متعال در آيات مختلف و متعدد پيامبر بلند مرتبه اسلام را مخاطب قرار داده است گاه با ندا و خطاب «يا ايها النبي»، «يا ايها المزمل»، «يا ايها المدثر» و... و گاه با جملات قل و اذ... آن حضرت مورد توجه پيام الهي واقع مي‌شود اما نكته قابل توجه خطاب در آيه ابلاغ است كه با« ايها الرسول» صورت گرفته است. اين خطاب در دو جا بيان شده است يكي در اين مورد و ديگري در آنجا كه خداي متعال فرموده است: « يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنْكَ الَّذينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ ... (مائده/ 41 )اي فرستاده خدا از دشمنان و منافقين و... نگران مباش چون از آنها به تو آسيبي نخواهد رسيد و خدا اين چنين خواسته كه قالب‌هايشان ناپاك باشد.» خطاب يا ايها الرسول بيان همخواني اين آيه با مقام رسالت پيامبر دارد و يعني اين آيه در راستاي رسالت پيامبر است و او از خود چيزي نمي‌گويد بلكه از طرف خداست و پيامبر فقط واسطه ابلاغ است.
و) واژه‌شناسي ابلاغ و تبليغ: دو واژه «ابلاغ و تبليغ» مصدر ابواب افعال و تفعيل و از ريشه بلاغ و بلوغ هستند به معناي رسيدن يا نزديك به رسيدن و يا به نهايت رسيدن در يك چيز. در آيه شريفه لفظ بلوغ و بلاغ در معناي مصدري باب تفعيل در آمده و معناي رساندن را بيان مي‌كند و ميان لفظ ابلاغ و تبليغ تفاوت معنايي نيست جز آنكه معناي تبليغ تأكيد بيشتر از ابلاغ را در رساندن متضمن است چون زيادة المباني تدل علي زيادة المعاني
ز) معناي عصمت در «والله يعصمك من الناس»: مطابق آنچه گذشت مقصود از مصونيت الهي كه به پيامبرش وعده داده شده نوع عصمتي است كه با خوف رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تناسب داشته است كه همان عصمت از طعن در نبوت و اتهام حضرت به اموري است كه با مقام نبوت او سازگاري ندارد.
ديدگاه شيعه در آيه تبليغ و دلالت آن بر ولايت اميرمؤمنان (علیه السلام) و دلائل آنان: شيعه معتقد است آيه تبليغ مربوط به ولايت امام علي (علیه السلام) بوده و مصداق «ما انزل اليك من ربك» ولايت اميرالمؤمنين است زيرا:
اولاً: خداوند متعال در اين مورد اهتمام بسياري كرده است به حدي كه اگر اين موضوع ابلاغ نشود گويا رسالت پيامبر ابلاغ نشده است و اين امري جز مسأله امامت و زعامت و جانشيني اميرالمومنين (علیه السلام) نيست كه عهده‌دار وظائف و شئونات نبيّ به جز وحي است.
ثانياً: از آيه فوق استفاده مي‌شود كه ابلاغ اين امر، براي رسول خدا دشوار بوده است ؛زيرا خوف آن داشته كه مردم از فرمان او سرپيچي كرده و با ايجاد اختلاف و تشتّت، زحمات 23 ساله او را از بين ببرند و اين مطلب با مراجعه به تاريخ، امري جز ابلاغ ولايت اميرالمؤمنين نمي‌باشد.
در يك بررسي اجمالي در آيات قرآن خواهيم ديد كه رسول خدا ميثاق بر نبوت داشته و از ناحيه خداوند مأمور به استقامت و صبر بوده است آنجا كه خداوند متعال در قرآن مي‌فرمايد: « وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ ميثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهيمَ وَ مُوسى وَ عيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ ميثاقاً غَليظاً» (احزاب/7) و« فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَک...»(هود/112) از همين‌رو در تبليغ دين خدا و رساندن پيام‌ها هيچ كوتاهي نكرده و در برابر خواست غيرمعقول و بهانه‌جويي، هرگز سر تسليم فرود نياورده است «وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يَكُونُ لي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسي إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ» (سورة يونس/15) پيامبر خدا در ابلاغ پيام‌ها حتي در مواردي كه به نوعي تحمّل آن براي ديگران سنگين بود مانند داستان زينب همسر زيد « فَلَمَّا قَضى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ حَرَجٌ في أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً»(احزاب/37) و داستان استحياي از مؤمنان « يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاَّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعامٍ ... وَ لا مُسْتَأْنِسينَ لِحَديثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيي مِنْكُمْ وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيي مِنَ الْحَقِّ وَ ...» و مانند ابلاغ همين آيه «بلّغ ما انزل» بود چيزي را به دليل ترس براي خود يا مشكل ديگر فروگذار نكرده است. بنابراين دليل دل‌نگراني پيامبر را بايد در جاي ديگر (نه ترس از قتل و كشته شدن خود يا فاميل و...) جستجو كرد و اين نگراني ،چيزي نمي‌باشد جز پيامدهاي وخيم برخورد با منافقين كه در بين مسلمانان رخنه كرده بودند و با تلاش شبانه‌روزي در سالهاي اخير در بين مردم و نخبگان وجاهتي پيدا كرده بودند كه اگر آنان را پيامبر معرفي مي‌فرمودند و طرد مي‌كردند با عكس العمل منفي ديگر صحابه برخورد مي‌كردند و از طرفي بيان پيام بود كه حضرت نگران از بين رفتن اسلام و يا تحريف اسلام و مذهب بودند با توجه به اينكه آنها عقده‌هاي زيادي از اميرمؤمنان (علیه السلام) در دل داشتند. در همين رابطه شيخ كليني با سند صحيح از زراره ،فضيل بن يسار، بكير بن امين، محمد بن مسلم، بريد بن معاويه و ابي‌الجارود كه همگي از امام باقر(علیه السلام) نقل مي‌كنند كه ايشان فرمودند: «خداوند پيامبرش را به ولايت علي (علیه السلام) فرمان داد و بر او چنين آيه‌اي نازل شد: «انما و ليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاه و يؤتون الزكاة و هم راكعون» خداوند ولايت اولي الامر را واجب كرد آنان نمي‌دانستند اين ولايت چيست و آن اولي الامر كيست. پس خداوند به پيامبرش فرمان داد ولايت را براي آنان تفسير نمايد همان‌گونه كه احكام نماز، زكات و... را تفسير مي‌كند چون اين فرمان و دستور رسيد پيامبر دلتنگ شده و نگران بودند كه نكند مردم بعد از بيان ولايت و مقام و جايگاه آن و مخصوصاً تنها كسي كه متولي اين ولايت است عده‌اي بخاطر كينه‌هاي بدر و احد و حنين، عده‌اي بخاطر مقام و منصب ،عده‌اي بخاطر سن و فاميل و ايل و تبار و... از دين برگشته و در مقابل پيامبر و اسلام ايستاده و او را تكذيب نمايند كه حضرت به پروردگار رجوع فرمود، و اين مسأله مطرح شد خداوند متعال در جواب وحي فرستادند كه «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس» و حضرت پيام خدا را بيان فرموده و بعد از معرفي جايگاه ولايت كه در ادامه جايگاه جانشيني و وزرات و... اميرمؤمنان (علیه السلام) در مدت 20 سال گذشته بود خود اميرمؤمنان را نيز با ويژگي خاصي معرفي فرمودند تنها مسأله‌اي كه اينگونه معرفي شد اصل ولايت اميرمؤمنان بود.»
بررسي شبهات
برخي از علماء اهل سنت درصدد توجيه ديگري براي آيه برآمده‌اند تا ربطي به مسألة غدير نداشته و از مؤيدات ولايت اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب (علیه السلام) به حساب نيايد و اما شبهاتي كه مطرح كرده‌اند:
شبهه اول: نزول آيه در مورد محافظت پيامبر در مدينه مي‌باشد نه غدير: اهل سنت بر اساس برخي از روايات مي‌گويند پيش از نزول اين آيه از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) محافظت مي‌شد ولي پس از نزول آن و تضمين خداوند بر حفظ جان او (والله يعصمك من الناس) عذر نگهبانان خواسته شد و فرمودند برويد خداوند من را حفظ خواهد كرد و خواسته كه آنها در زحمت نباشند؛ لذا اساساً آيه دربارة محافظت پيامبر توسط خدا و در جاي ديگر نازل شده است؛ و اما پاسخ: اولاً اين روايات ادعا شده بر فرض احراز صدور، درصدد بيان مورد نزول آيه نیست تا از آيه استفاده‌اي نتوان كرد بلكه در مورد بخش انتهايي آيه است نه در مورد بخش مهم و اصلي آيه و از طرفي چون در متن برخي روايات تصريح شده است اين ترخيص از ناحيه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مدينه بوده است نه از طرف خداوند دستوري صادر شده باشد و براي بعد از رسيدن پيامبر به مدينه و ايام احتضار مي‌باشد. ثانياً اساساً مفسران اهل سنت اين روايات را غريب دانسته و بر اين قول متفقند كه چون آيه مذكور مدني و در اواخر بعثت نازل شده است با حراست ابوطالب در مكه پيوندي ندارد. ثالثاَ قول كساني كه براي توجيه محافظت از پيامبر گفته‌اند يكبار اين آيه در اول بعثت كه پيامبر توسط ابوطالب محافظت مي‌شده نازل شده و يكبار در اواخر كه توسط محافظان مخصوص حمايت مي‌شده فايده‌اي ندارد چون محل شاهد اين آيه براي دلالت بر ولايت اميرمؤمنان ابتداي آيه مي‌باشد.[2]
شبهه دوم: نزول آيه در مورد حراست در مكه: سيوطي از ابن‌عباس نقل مي‌كند كه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال شد: كدام آيه بر شما گران و سنگين بود؟ حضرت فرمود در ايام موسم حج در منا بودم و مشركان عرب و ساير مردم در آنجا بودند جبرئيل بر من نازل شد و گفت: «يا ايها الرسول بلغ ما انزل....» من برخاستم و ندا دادم: اي مردم چه كسي مرا ياري مي‌كند تا پيام پروردگارم را برسانم و براي او بهشت باشد. اي مردم بگوئيد «لا اله الا الله» و من رسول خدايم تا رستگار شويد نجات يابيد و به بهشت رويد. پس هيچ‌كس از مرد و زن و كودك نبود جز آنكه مرا با خاك و سنگ هدف قرار دادند و گفتند دروغگو و... پس عموي من عباس آمد و مرا نجات داد و آنان را به عقب راند.[3] پاسخ: اين حديث از احاديث موضوعه و جعلي بني العباس بوده تا در برابر علويان فضيلتي براي خود بسازند چون: اولاً: آيه مذكور (بلغ ما انزل) به اتفاق شيعه و سني در اوائل بعثت در مكه نازل نشده است و تكرار نزول هم وجهي ندارد اينكه بگوئيم دوبار نازل شده و دفعه دوم بيان شده صحيح نمي‌باشد. و ثانیاً: اين حديث خبر واحد است و مخالف با تمام احاديث معتبر؛ لذا كنار گذاشته مي‌شود.
شبهه سوم: نزول آيه «بلغ ما انزل» در جنگ بني انمار: ابن ابي حاتم به نقل از جابر بن عبدا... انصاري مي‌گويد: «در جنگ پيامبر خدا با بني انمار حضرت بر سر چاهي نشستند مردي به نام وارث يا غورث بن حارث از بني نجار قصد كشتن حضرت را كرد و نزد پيامبر آمد و گفت شمشيرت را بده تا ببويم حضرت آن را به وي داد آن‌گاه از دستش ليز خورد و افتاد پيامبر به او فرمود خداوند بين تو و آنچه مي‌خواستي انجام دهي مانع شد آن‌گاه اين آيه نازل شد كه «يا ايها الرسول...»[4]» پاسخ: اولاً: ابن كثير بعد از نقل اين حديث مي‌گويد حديث جابر با اين بيان و سند غريب و ضعيف است.[5] ثانياً: در نقل اين داستان اختلاف است زيرا ابوهريره آن را به نحو ديگري نقل مي‌كند[6] و اختلاف در نقل سبب وهن و بي‌ارزشي روايت است. ثالثاً: اين داستان با متن آيه همخواني ندارد چون در آن ضمانت بر حفظ پيامبر از مردم بخاطر تهديداتي كه از ابلاغ پيام الهي از طرف مردم به او مي‌رسد مي‌باشد نه چيز ديگر. رابعاً: توطئه قتل تازگي نداشته و قبلاً چندين بار اين مسأله پيش آمده و بايد آيه در اوائل بعثت نازل مي‌شد، نه در اواخر بعثت. خامساً: اين جريان با تمام رواياتي كه از طريق شيعه و سني نقل شده منافات دارد زيرا در آنها نگراني پيامبر، از تبليغ دستوري بوده كه بر ايشان نازل شده است.
شبهه چهارم: نزول آيه دربارة رجم و قصاص: برخي از اهل سنت در شأن نزول آيه مي‌گويند: خداوند به پيامبرش دستور داد تا آنچه را دربارة حكم رجم و قصاص بر وي نازل شده اعلان كند در واقع اين اعلان برخورداري در برابر موضع يهود كه مي‌خواستند به نحوي از حكم رجم زناي محصنه و قصاص كه در تورات آمده است فرار كنند از اين‌رو افرادي را نزد رسول خدا فرستادند تا از ايشان دربارة اين دو موضوع سؤال كنند جبرئيل نازل شد و حكم رجم و قصاص را آورد.[7] اين افراد از اهل سنت مي‌گويند آيات 41 تا 43 كه پيش از آيه مورد بحث در همين سوره مائده است در اين باره بوده و شاهد و دليل مدعاي ماست. پاسخ: اولاً اين قول، بدون دليل و مستند تاريخي بوده و مخالف با اقوال تمام صحابه است. ثانیاً: متن اين آيات در ردّ اين قول كافي است چون يهود در زمان نزول اين سوره در اواخر بعثت، تار و مار شده و از بين رفته بودند و در موقعيت خطر براي حضرت نبودند.
شبهه پنجم: نزول آيه در مورد مكر يهود: اولين كسي كه آيه تبليغ را در مورد مكر يهود تفسير كرده مقاتل بن سليمان است[8] و پس از وي طبري و بغوي و محمد بن ابي‌بكر رازي اين قول و تفسير را اختيار و قبول كرده‌اند[9] فخر رازي نيز پس از احتمالات فراوان در مورد نزول آيه مورد بحث همين قول را برگزيده و تنها دليل آن را نيز سياق يا تناسب آيات قبل و بعد دانسته كه همگي درباره يهوديان است.[10]پاسخ: اولاً: سوره مائده آخرين سوره‌اي است كه بر پيامبر در حجة الوداع نازل شده و در آن موقع يهود شوكتي نداشته‌اند تا پيامبر از آنها خوفي داشته باشند. ثانياً: قرآن موجود بر اساس ترتيب نزول آن نبوده تا بتوان با سياق آيات آن بر ظهور يك معني و مفهوم استناد كرد. ثالثاً: سياق آيات بر فرض ظهور داشتن بر اين امر، قرينه مقامي است و در برابر نص و صريح روايات كه قرينه كلامي است ظهوري ندارد. رابعاً: بنابر قول فخر رازي حكمي كه خداوند براي يهود نازل كرد و به قدري بر آنان گران آمد كه موجب تأخير در ابلاغ آن از سوي رسول خدا گرديد اين آيه بود «يا اهل الكتاب لستم علي شي....» اي اهل كتاب شما بر هيچ چيزي نيستيد در حالي كه قرآن پيش از اين آيه در آيه 64همين سوره (مائده) با خطاب تندتري به يهود دارد كه « وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْديهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا ...»[11] خامساً: وجود اين آيه در بين آيات يهود ممكن است اشاره به اين باشد كه منافقان و كوته‌نظران ميان اصحاب پيامبر كمتر از يهوديان نمي‌باشد همان افرادي كه اسلام آوردنشان به زور و ترس شمشير حضرت علي (علیه السلام) بوده است و در جهالت و بدبختي بودند و براي رسيدن به آلاف و الوفي خود را پابند پيامبر نموده و با جا انداختن خود در بين مردم و ياران هر جا كه احساس مي‌كردند كسي جاي آنان را تنگ مي‌كند از صحنه روزگار طرد مي‌كردند.[12]
شبهه ششم: تحريف (نقصان و زيادي) آيات ولايت: برخي از مفسران اهل سنت لبه تيز خود را به مباني استدلالي شيعه نشانه رفته‌اند تا از اين طريق استدلالات آنان و از جمله استدلال به اين آيه را بي‌ارزش سازند و آن مسأله اعتقاد شيعه به پنهان كردن وحي از ناحيه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است. اين مفسرين مي‌گويند: شيعه اعتقاد دارد حضرت تعدادي از آيات شريفه را كه بر وي نازل مي‌شده به مردم نمي‌رساند و از آنان پنهان مي‌كرده ولي وقتي آيه ابلاغ نازل گرديد پيامبر مأمور شد كه ديگر پنهان كاري نكند و همة آيات را به مردم برساند ابوبكر جصاص نويسنده احكام القرآن در اين‌باره نوشته است: دربارة آية كريمه گزارش شده مبني برآن‌كه در ابلاغ هر آنچه به حضرت فرستاده شده تا كنون تقيه و كتماني صورت نگرفته و اين مطلب دلالت بر ناروا بودن ديدگاه شيعه دارد كه ادعا كرده پيامبر گرامي پاره‌اي از آيات را به جهت ترس و تقيه پنهان مي‌كرد.[13]
پاسخ: اتهام بي‌استناد و استدلال عالمان اهل سنت به مسأله كتمان وحي به موضوع دروغ تحريف قرآن كريم برمي‌گردد و هيچ دليل و سند مكتوبي از تأليفات شيعيان بر اين امر وجود ندارد اين اتهامات در گذشته بوده است و بلكه به خود اهل سنت نزديكتر است چون از صحابه و خلفاء و عايشه نقل است كه چه جسارتهايي به قرآن كرده و بلكه اهتمام زيادي به حفظ کتب تحريفي كعب الاحبار مي كردند تا آيات قرآن، همواره عالمان اماميه در آثارشان به صراحت و به اتفاق، رأي به نفي مطلق تحريف كلام وحي داده‌اند؛ شيخ صدوق مي‌نويسد: اعتقاد ما بر اين است كه همانا قرآني كه بر پيامبر اسلام از ناحيه خداوند نازل شده همين قرآن موجود است و هيچ نقصان و كاستي در آن نمي‌باشد و كسي كه نسبت زيادي و نقص به ما مي‌دهد دروغگوست.[14]
شبهه هفتم: ترديد يا نفي اعتبار اخبار غدير: از عمده‌ترين نقدهاي اهل سنت اشكال بر اسناد رجالي و دلالي روايات غدير است . اين گروه گاه با ضعيف شمردن سند روايت و گاه با تمام ندانستن دلالت، درصدد خدشه بر اين مسأله هستند شهاب الدين آلوسي (1270ق) با اقتباس از رأي ابن‌كثير دمشقي (774 ق) در تفسير القرآن العظيم[15] مي‌نويسد: مهمترين و عمده‌ترين دليل شيعه بر خلافت حضرت علي (علیه السلام) خبر غدير است شيعه به جهت تأمين هدفشان كلمات و جملاتي بر اين خبر افزوده و در لابلاي آن قرار داده و اشعاري سروده و صحابه پيامبر را سرزنش نموده كه چرا از فرمان صريح پيامبر سرپيچي نموده‌اند اما شما بدانيد همانا روايات قصه غديرخم كه در آن موضوع جانشيني حضرت علي (علیه السلام) آمده در نزد اهل سنت نه صحيح و نه قطعي است و از ديگر سو خبر ماجراي غدير را بخاري و مسلم به دليل عدم وجود شرائط صحت نياورده‌اند و ثبت اين احاديث در كتب ديگر مانند ابوجعفر طبري در تفسير جامع البيان و ابوالقاسم عساكر در كتاب تاريخ دمشق در كنار همة احاديث ضعيف و قوي است و روش جمع‌آوري آنان همة احاديث بوده است.[16] صاحب تفسير المنار از ديگر منتقدان به ديدگاه شيعه دربارة دلالت اخبار قصه غدير بر ولايت امام علي (علیه السلام) است. رشيد رضا در ابتداء اين مسأله را يك مسأله علمي دانسته و ديگران و همه را از اظهارنظر متعصبانه بر حذر مي‌دارد و مي‌گويد به وحدت فرق اسلامي لطمه وارد مي‌نمايد ولي در ادامه تمامي احاديث و روايات كه در حد تواتر است رد نموده و خود با تعصب كوركورانه بر مركب جهل سوار شده و اختلاف را بيشتر مي‌كند. خود اعتراف دارد كه خبر غدير را احمد بن حنبل، ترمذي، نسائي، ابن‌ماجه و ذهبي با اسناد رجالي و طرق متعدد روايي در آثارشان ياد كرده‌اند ولي مي‌گويد تمامي احاديث بعد از شكل‌گيري فرقه‌هاي مذهبي و جانب‌داري يكطرفه پيروانشان صادر شده و در نتيجه قابل استناد و اعتماد براي اثبات ولايت نمي‌باشد و نهايت دلالت اين احاديث دوستي دوستداران امام علي (علیه السلام) و دشمني با دشمنان او مي‌باشد.[17] پاسخ: اخبار غدير متواتر و يقين‌آور بوده و از زبان 110 نفر از صحابيان و 84 تن از تابعان و در بيش از 360 كتاب دانشمندان مذاهب مختلف اسلامي مختصر و مفصل بيان شده است. از مشاهير مفسران اهل سنت فخر رازي است كه ده صورت از اخبار صحابه و تابعين و اقوال مفسرين را بيان مي‌كند. نويسنده كتاب غاية المرام 89 طريق روايي را از متون حديثي اهل سنت و 43 طريق روايي را از دانشمندان شيعي به همراه اسناد رجالي آنها بيان مي‌كند و شايسته نيست آلوسي و رشيد رضا بدون توجه به اين مسائل به نقد اعتبار اسناد و طرق نقل حديث بروند زيرا اگر خبري با اين قدرت و صحت سندي مردود و مورد شك واقع شود پس چگونه مي‌توان به خبر واحد اعتماد كرد با اينكه اهل سنت خبر واحد را حجت مي‌دانند و به آن اعتماد مي‌كنند؛ لذا نقد سند حديث غدير با هيچ معيار و ملاكي سازگار نيست.[18] ابن‌حجر عسقلاني از عالمان رجالي و حديثي پرآوازه اهل سنت دربارة جايگاه و اعتبار حديث غدير مي‌نويسد: حديث «من كنت مولاه فعلي مولاه» را ترمذي و نسائي نقل كرده‌اند و اين خبر از احاديثي است كه طرق روايي آن بسيار مي‌باشد و ابن‌عقده (322ق) در كتاب خود طرق را كه در اغلب آنها اسناد صحيح و حسن است بيان نموده است.
شبهه هشتم: قاعده سياق و نفي دلالت آية ابلاغ بر امامت[19]: فخر رازي و به پيروي از وي برخي از مفسرين دلالت آيه كريمه ابلاغ را بر امامت مورد ترديد قرار داده مي‌نويسد: آيات قبل و بعد از آيه ابلاغ دربارة احكام و مسائل يهوديان است و بر اساس قاعده سياق تفسير آيه شريفه چنين مي‌باشد كه خداوند متعال با فرستادن اين آيه بر پيامبرش به آن حضرت دستور مي‌دهد تا نگران قلّت و كثرت پيراونش در برابر دشمنان (يهود و نصاري) نباشد و قرينه «و الله يعصمك من الناس و الله لا يهدي القوم الكافرين» نيز دليل بر اين مدعا مي‌باشد.[20] پاسخ: اين آيه و بعض آيات ديگر در اواخر بعثت كه زمان اضمحلال يهود و نصاري بود، نازل شده و سياق آيات دليل بر اين مسأله نمي‌تواند باشد. و بلكه مفسرين ديگر اهل سنت نظري غير از فخر رازي دارند و مي‌گويند«ما انزل اليك» يعني احكام ديني و نقشه‌هاي يهود و «الناس» يعني منافقين و مردم ،نه يهود و نصاري .
نكات اختلافي بيان فخر رازي و مفسرين ديگر دربارة آيه تبليغ
الف) فخر رازي متعلق عبارت «ما انزل اليك من ربك» در آيه تبليغ را اسرار و دسيسه‌هاي پنهان يهود و نصاري تصور نموده است و اينگونه مقصود آيه را بيان كرده كه خداوند به پيامبرش مي‌فرمايد اي پيامبر آنچه از اسرار و توطئه‌ها و دسيسه‌هاي پنهان يهود و نصاري كه مي‌دانی، براي مقابله با آنان به مردم برسان تا آنان بدانند كه اهل كتاب چه دشمني با تو و مسلمانان دارند و....[21] ولي برخلاف نظر فخر رازي عموم هم مسلكان وي متعلق «ما انزل اليك من ربك» را احكام ديني مورد نياز و مسائل و مصالح عمومي مسلمانان مي‌دانند كه خدا در اين مدت به او فرموده و مهمترين مسأله كه همة مسائل ديگر بر آن استوار است ولايت و جانشيني پيامبر بود.
ب) فخر رازي عبارت «و ان لم تفعل فما بلغت رسالته» را حكايت از تهديد شديد يهود و نصاري براي مسلمانان دانسته و مي‌گويد خداوند دستور داده تا تمامي توطئه‌هاي يهود و نصاري بيان كنی و اگر اين كار را انجام ندهي مشكلات زيادي از طرف يهود و نصاري گريبانگير اسلام و مسلمان خواهد شد چرا كه آنان در آسايش رواني بيشتري به توطئه‌هاي زهرآگين خود با اشعه‌هاي درخشان اسلام مقابله مي‌كنند و مسلمانان را به سوي خواب زمستاني فرو خواهند برد و تاريكي جهل بر زمين بعد از روشنايي اسلام سيطره پيدا خواهد كرد ولي در مقابل، عموم مفسرين اهل سنت اين عبارت را نفي كتمان وحي برشمرده‌اند.
ج) فخر رازي لفظ «الناس» را تنها جمعيت يهود و نصاري دانسته است ،ليكن اغلب مفسرين اهل سنت الناس را كافرين و مشركين ،و مفسرين اماميه الناس را منافقين و توطئه گران و مخالفين علي (علیه السلام) بيان كرده‌اند.
د) نكته قابل توجه اينكه اصلاً در زمان نزول آيه تبليغ، يهود و نصاري در ضعف و ناتواني و زبوني به سر مي‌بردند و اساساً هيچ تهديدي از طرف آنان متصور نمي‌باشد.
شبهه نهم: پيدايش مذاهب فكري و موضوع امامت: نويسنده متعصب تفسير المنار رشيد رضا در استدلال مفسران شيعه به آيه ابلاغ در اثبات ولايت اميرمؤمنان (علیه السلام) برآشفته شده و از اساس، بحث ولايت و امامت را بحث جديد دانسته و جوّ زمان نزول آيه را دور از اين مسائل مي‌داند و با توهم‌زدگي مي‌پندارد بحث ولايت توسط غلات و محبّين مولي در صد‌‌ه هاي اخير صورت گرفته است و براي استدلال بر اين موضوع به آيات قرآن پناه آورده‌اند.[22]و اما پاسخ: اي كاش براي اثبات ادعاي گزاف خود دليلي ارائه مي‌كرد و به پراكنده‌گويي و سخن‌پراكني و شبهه‌افكني اكتفاء نمي‌كرد اگر چه همين، دليل حقانيت طرف مدعاست. كافي بود ايشان به تاريخ مكتوب و موجود و مورد قبول انديشمندان و صاحب‌نظران مراجعه نموده و اخبار قصه سقيفه بني ساعده را مورد مطالعه و مداقّه قرار مي‌داد تا به موضوع بحث برانگيز خلافت و تعيين خليفه آگاه مي‌شد.
وا عجبا مفسر قرآن كه بايد روشنائي زلال معارف قرآني را به ديگران برساند با گل‌آلود كردن اين زلال رحماني نيّت سياه خود را از حنجره قلم خویش بر هواي پاك و فطرتهاي آماده پذيرش حقيقت پاشيده و آنان را مسموم مي‌نمايد و چشمانش را بر تمام واقعيت‌هاي مسلّم تاريخي مي‌بندد وگرنه حتماً مي‌فهميد پيامبر در جلسه فاميلي «و انذر عشيرتك الاقربين» تا 20 سال بعد از آن هميشه و در همه حال از فرصتهاي بدست آمده براي معرفي علي (علیه السلام) به مردم تازه مسلمان دريغ نمي‌كردند تا حداقل آنان ياريگر مولي باشند چرا كه بعضي از افراد را مي‌شناختند كه براي چه روز و شب دور او جمع مي‌شوند و چه توطئه‌هايي در سر مي‌پرورانند.
شبهه دهم: عدم احتجاج اميرمؤمنان (علیه السلام) به آيه تبليغ در مناظرات خود: نويسنده المنار مي‌گويد: «يقين دارم اگر امامت از موضوعاتي بود كه در قرآن كريم به صراحت بيان شده يا احاديث متواتر بر آن دلالت دارد نبایست هيچ اختلافي در بين مسلمين بعد از پيامبر به‌وجود مي‌آمد ولي مي‌بينيم اختلاف بوده و مولي نيز در مقام احتجاج به اين آيه استدلال نكرده است. و نه تنها امام علي (علیه السلام) اين كار را انجام نداده بلكه هيچ‌‌يك از اهل بيت وي و يارانش كه علي (علیه السلام) را بر ديگران برتر و شايسته مي‌دانستند به آيه يا حديثي در اين‌باره احتجاج نكردند.»[23] و اما پاسخ: جاي بسي تأسف است كه اين مفسر از ابتدائي‌ترين علوم پايه و مقدمة تفسير بي‌بهره مي‌باشد. علم تاريخ شأن نزول، سبب نزول و... از علوم مقدماتي تفسير مي‌باشد و براي تفسير هر آيه مسلح بودن مفسر به اين علوم ضروري است البته مي‌دانيم كه حب الشي يعمي ويصم دوست داشتن چيزي انسان را نسبت به آن حساس نموده و چشم دل را بر حقايق مي‌بندد تمام آن را خوب و عملش را خوبي تلقي نموده و غير او را بد و بدي تصورمي کند و جاي خون گريه كردن است كه چه كساني مفسر و مبين قرآن شده‌اند بله اين پاداش و جزاي كساني است كه قلب خود را از لجنزار شيطان سيراب مي‌كنند و به نور خورشيد علوي پشت كرده و در جهل و ناداني غوطه‌ورند و با القاءات شيطاني ابزار دست او شده‌اند با كلام نوراني الهي و تابلوي تفسير قرآن، شيطاني فكر كرده و عمل مي‌كنند و در قسم خوردن شيطان بر گمراهي بندگان خدا شريك مي‌شوند![24]
اميرمؤمنان علي پس از 25 سال خانه‌نشيني از ناحيه مردم دعوت به پذيرش تصدي و سرپرستي امورشان گرديد ايشان در سال 35 ق در كوفه خطبه‌اي خواندند كه در آنجا 24 نفر از اصحاب نامور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حاضر بودند. حضرت در آن خطبه برای حقانیت امامت و ولایتشان به آیاتی از قرآن کریم مانند آیه ابلاغ و اکمال و احادیثی همچون حدیث غدیر خم استناد و استشها د فرمودند و در آن مجلس صحابيان حاضر گواهي به صحت و درستي سخن اميرمؤمنان علي (علیه السلام) دادند. و البته اين غیر از احتجاج اميرمؤمنان (علیه السلام) و ياران در جريان سقيفه و بعد از آن مي‌باشد كه بارها اين احتجاج را انجام دادند و از آيات و روايات براي اثبات حقاينت ادعاي خود استفاده نمودند.[25]
با مبعوث شدن پيامبر گرامي اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و رشد و گسترش روزافزون نداي آسماني ايشان و ايمان آوردن آزادانه عده زيادي و تسليم شدن ظاهري تعدادي به زور و برخي براي تزوير در اين ميان عده‌اي كه هيچ جايگاه اجتماعي نداشتند براي بدست آوردن آبرويي با نيت شيطاني خود اطراف پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اجتماع نموده ،در ابتدا خود را مطيع و فدايي او و كم كم با جمع كردن مريد و يار، براي خود رأي و نظري قائل شدند. بعد از سالها برنامه‌ريزي براي كسب وجهه و مقام اجتماعي و ارتباط خويشاوندي با پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) وقتي نشانه‌هايي مبني بر معرفي كس ديگري به عنوان جانشين وظيفه مسلمين بعد از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از سوي ايشان آشكار گشت با طرحي زيركانه نگذاشتند ايشان به هدف خود دست يابند. بعد از وفات پيامبر با منع كتابت و بيان حديث كه بيشتر احاديث در فضيلت علي (علیه السلام) بود و برخورد با اصحاب و ياران راستين پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و در ادامه جعل حديث ساختگي و دروغين براي فضليت‌هاي نداشته كم كم تمامي دلائل منطقي عقلي و نقلي و روايات دال بر امامت و ولايت اميرمؤمنان (علیه السلام) و ائمه اطهار (علیهم السلام) به فراموشی سپرده شد. اما در كنار روايات و سخنان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آيات واضح و روشن قرآن اين كلام نوراني خداوند بود كه بر ولايت و امامت ائمه اطهار مخصوصاً اميرمؤمنان علي (علیه السلام) دلالت داشت در اين ميان آيات سورة مائده مخصوصاً آيه تبليغ از مهمترين آيات مي‌باشد كه با توجه به قرائن و دلائل موجود در آيه و شأن و سبب نزول آنكه در تفاسير شيعه و اهل سنت بيان شده ثابت مي‌شود كه اين آيه فقط و فقط دربارة ولايت اميرمؤمنان (علیه السلام) نازل شده و هدف معرفي ايشان به عنوان امام، خليفه و رهبر بلافصل پيامبر بوده و هيچ شك و شبهه‌اي وجود نداشته و نخواهد داشت و هر عقل سليم و قلب لطيف قبل از آلوده شدن به لجاجت، جهالت و خباثت آن را قبول خواهد كرد.
نتیجه
از جمله آیات صریح درباره ولایت امیر مومنان (علیه السلام) ، آیه تبلیغ می باشد . این آیه ، مهر پایان بر رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و مهر تأیید بر انجام آن بطور کامل می زند.ما در اين مقاله ثابت كرديم حدود 10 قرينه و دليل وجود دارد كه ما را در دريافت و فهم مقصود خداوند متعال مبني بر معرفي اميرمؤمنان (علیه السلام) به عنوان امام ياري مي‌رساند و بيان كرديم با توجه به نيت و قصد شبهه‌افكنان كه گستاخانه و بدون رعايت عدل و انصاف با عناد وارد صحنه شده اند،تمامي شبهات و اشكالات هيچ جايگاه منطقي و عقلي ندارد و جالب اينكه اين شبهات را توسط مفسرين اهل سنت به طور مشروح مورد پاسخگويي قرار داديم.
پی نوشت ها:
[1] . برگرفته از تفاسير مهم شيعي؛ الميزان، ج6، ص49 ـ تفسير مجمع البيان، تفسير نمونه.
[2] . تفسير ابن كثير، ج2، ص79.
[3] . درالمنثور، ح3، ص17؛ روح المعاني، ح4، ص290؛ فتح القدير، ح2، ص61.
[4] . تفسير القرآن العظيم، ح4، ص1173.
[5] . تفسير ابن كثير، ح2، ص79.
[6] . اسباب النزول سيوطي، ص152؛ درالمنثور، ح3، ص119؛ تفسير ابن كثير، ح2، ص79.
[7] . عمدة القاري، ح18، ص206؛ تفسير معالم التنزيل، ح2، ص 51؛ مفاتيح الغيب، ح12، ص48.
[8] . تفسير مقاتل بن سليمان، ح1، ص491 و ص492.
[9] . جامع البيان طبري، ح4، ص307.
[10] . تفسير مقاتل بن سليمان، ح1، ص491.
[11] .جامع البيان طبري، ح4، ص307؛ تفسير معالم التنزيل، ح2، ص51؛ تفسير اسألة القرآن المجيد و اجوبتها رازي ص74.
[12] . مفاتيح الغيب، ج12، ص50.
[13] . احكام القرآن، ج4، ص107
[14] .اعتقادات شیخ صدوق ،اعتقادات الإمامیه ص 106
[15] . القرآن العظيم، ح3، ص11 و 136.
[16] . روح المعاني في تفسير القرآن، ج3، ص331.
[17]. المنار، ح6، ص466 ـ 467.
[18] . ر.ك: الغدير علامه اميني؛ عبقات الانوار، سيدحامد حسين الكفوي؛ احقاق الحق، قاضي نور ا... شوشتري.
[19] . فتح الباري، ح8، ص76؛ الغدير، ح3، ص679.
[20] . تفسير كبير، ح1، ص283 و ح12، ص399؛ البحر المحيط، ح4، ص341؛ المنار، ح6، ص465.
[21] . تفسير كبير، ح1، ص283، ح12، ص399؛ البحر المحيط، ح4، ص341؛ المنار،ح6، ص465.
[22] . المنار، ح6، ص466.
[23] .المنار، ح6، ص466.
[24] .الغدير، ح4، ص399.
[25]. احتجاج طبرسي، ص132؛ الغدير، ح2، ص327.
منبع: مجله مقالات مهدوی؛ http://mahdimag.ir/
نگارنده : سيد قاسم موسوي
