مقدمه:
زیارت عاشورا از جمله زیارات مشهوری است که سیره علماء بر آن قائم بوده واز توجه بسیاری نزد بزرگان شیعه برخوردار است. منابع اولیه چون کامل الزیارات با سند قابل قبول این زیارت را نقل نموده و بزرگانی چون شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» و ابن مشهدی در «المزار الکبیر» به این زیارت عنایت ویژه داشته اند.
لعن واعلام برائت های این زیارت حساسیت عامه را در طول تاریخ بر انگیخته است. برخی به همین دلیل منکر برخی از فرازهای زیارت شده اند. مرحوم مجلسی پدر جریانی را از شیخ طوسی نقل می کند که نشان از کیاست و زیرکی ایشان در برخورد با اهل سنت دارد. محمد تقی مجلسی می گوید: «مشهور است كه چون شيخ طوسى در زيارت عاشورا ذكر كرده اللهم العن الاول و الثانى و الثالث علماء عامه اعتراض كردند كه اينها كيستند شيخ حديثى از طرق ايشان نقل كرد كه مراد از اول قابيل است كه وضع كرد كشتن را و دويم فرعون است و سيم هامان است و راضى شدند از او زيرا كه ايشان در زمان خلفاى بنى عباس بودند و همه كس مى دانستند كه ايشان شيعه اند اما سب نمى توانستند كردن»[1]
محور تعزیت گفتن و عزای امام حسین در روز عاشورا
در منابع زیارت قبل از متن زیارت روایتی از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که زیارت امام حسین را با دو هزار حج و دو هزار عمره و دو هزار غزوه که همه آنها همراه رسول خدا و ائمه معصومین (علیهم السلام )است، برابر می داند. سپس حضرت دستور العمل انجام زیارت از راه دور را بیان نموده و خودشان ضامن پاداش کسی که این اعمال را انجام دهد، می شوند.
راوی سوال می کند: چگونه به همدیگر در این روز تعزیت بگوئیم؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «تَقُولُونَ أَعْظَمَ اللَّهُ أُجُورَنَا بِمُصَابِنَا بِالْحُسَيْنِ وَ جَعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِنَ الطَّالِبِينَ بِثَأْرِهِ مَعَ وَلِيِّهِ الْإِمَامِ الْمَهْدِيِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ» ذکر نام امام مهدی بر زبان عزاداران عاشورا در ابراز همدردی با یکدیگر نشان از محوریت اعتقاد به قیام امام عصر در خونخواهی از خون خدا حتی در زمان امام باقر (علیه السلام) دارد.
خونخواهی از خون خدا درهمراهی با امام پیروز از اهل بیت
در اولین جا از این زیارت که نام حضرت مهدی برده شده، آمده است: «فَأَسْالُ اللَّهَ الَّذِي أَكْرَمَ مَقَامَكَ أَنْ يُكْرِمَنِي بِكَ وَ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارِكَ مَعَ إِمَامٍ مَنْصُورٍ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه»[2]تفاوت نقل کامل الزیارات با نقل شیخ طوسی در این است که در نقل ابن قولویه دو درخواست وجود دارد: اول گرامی شدن به واسطه وجود مقدس امام حسین (علیه السلام) و دوم روزی شدن خونخواهی همراه با امام منصور اما در نقل شیخ درخواست فقط دومی است.
منتقم بودن امام عصر (علیه السلام)
منتقم از اسماء خداوند است که عادل بودن پرودگار آن را اقتضا می کند. در روایات این اسم بر وجود مقدس حضرت مهدی (علیه السلام) نیز نهاده شده و با دوتعبیر از انتقام گیری حضرت نام برده شده است که عبارتند از:
1.انتقام گیرنده از دشمنان خدا
در جریان ملاقات احمد بن اسحاق قمی با امام عسکری (علیه السلام) و سوالش از امامِ بعد از ایشان، حضرت بعد از بیان ضرورت وجود امام در هر زمانی و تبیین جایگاه امام در عالم هستی، شخص وجود مقدس حضرت مهدی (علیه السلام) را به او نشان داده و فرمودند: «يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ لَوْ لَا كَرَامَتُكَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَى حُجَجِهِ مَا عَرَضْتُ عَلَيْكَ ابْنِي هَذَا إِنَّهُ سَمِيُّ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ كَنِيُّهُ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ مَثَلُهُ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ الْخَضِرِ ع وَ مَثَلُهُ مَثَلُ ذِي الْقَرْنَيْنِ وَ اللَّهِ لَيَغِيبَنَّ غَيْبَةً لَا يَنْجُو فِيهَا مِنَ الْهَلَكَةِ إِلَّا مَنْ ثَبَّتَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ وَ وَفَّقَهُ فِيهَا لِلدُّعَاءِ بِتَعْجِيلِ فَرَجِهِ فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَقُلْتُ لَهُ يَا مَوْلَايَ فَهَلْ مِنْ عَلَامَةٍ يَطْمَئِنُّ إِلَيْهَا قَلْبِي[3] سپس امام عصر در سن سه سالگی با زبان عربی فصیح خودشان را این گونه معرفی نمودند: «أَنَا بَقِيَّةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ فَلَا تَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَيْن يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ»[4]
روایت دیگری گفتگوی خداوند متعال با پیامبر در معراج را نقل می کند که خداوند خطاب به ایشان می فرماید: «يَا مُحَمَّدُ إِنِّي خَلَقْتُكَ وَ خَلَقْتُ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ مِنْ شَبَحِ نُورٍ مِنْ نُورِي وَ عَرَضْتُ وَلَايَتَكُمْ عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ فَمَنْ قَبِلَهَا كَانَ عِنْدِي مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ جَحَدَهَا كَانَ عِنْدِي مِنَ الْكَافِرِينَ يَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِي عَبَدَنِي حَتَّى يَنْقَطِعَ وَ يَصِيرَ مِثْلَ الشَّنِّ الْبَالِي ثُمَّ أَتَانِي جَاحِداً بِوَلَايَتِكُمْ مَا غَفَرْتُ لَهُ حَتَّى يُقِرَّ بِوَلَايَتِكُمْ يَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ قُلْتُ نَعَمْ يَا رَبِّ فَقَالَ الْتَفِتْ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا أَنَا بِعَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ عَلِيٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرٍ وَ مُوسَى وَ عَلِيٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْمَهْدِيِّ فِي ضَحْضَاحٍ مِنْ نُورٍ قِيَامٌ يُصَلُّونَ وَ الْمَهْدِيُ فِي وَسْطِهُمْ كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ وَ هَذَا الثَّائِرُ مِنْ عِتْرَتِكَ يَا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي إِنَّهُ الْحُجَّةُ الْوَاجِبَةُ لِأَوْلِيَائِي وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِي»[5]
2.انتقام گیرنده از ظالمین
در تفاسیر روایی ذیل آیات اول سوره مبارکه مائده روایتی نقل شده است که پیامبر گرامی میفرمایند: «معاشر الناس، إني نبي، و علي وصيي، ألا إن خاتم الأئمة منا القائم المهدي، ألا إنه الظاهر على الدين، ألا إنه المنتقم من الظالمين، ألا إنه فاتح الحصون و هادمها، ألا إنه فاتح كل قبيلة من الشرك، ألا إنه مدرك لكل ثار لأولياء الله عز و جل، ألا إنه الناصر لدين الله عز و جل»[6]
روایت دیگر از امام صادق در تاویل آیه(اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ) سوره ی مبارکه ص است:«قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّيَّارِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ تَعَالَى اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ يَا مُحَمَّدُ مِنْ تَكْذِيبِهِمْ إِيَّاكَ فَإِنِّي مُنْتَقِمٌ مِنْهُمْ بِرَجُلٍ مِنْكَ وَ هُوَ قَائِمِي الَّذِي سَلَّطْتُهُ عَلَى دِمَاءِ الظَّلَمَةِ»[7]
از آنچه بیان شد برداشت می شود که دامنه خونخواهی و انتقام گیری حضرت فراتر از خونخواهی امام حسین (علیه السلام) است و مسؤلیت سنگینی است که تمامی دشمنان خدا و ظالمان و مستکبران عالم از تیغ عدالت حضرت در امان نیستند.
بزرگترین ظلم، ظلمی است که در حق محمد و آل محمد روا داشتند چون دامنه این ظلم به سراسر عالم کشیده شده و تا به امروز ادامه دارد وان شاء الله با دست توانای حضرت مهدی پایان خواهد پذیرفت
نکته:
منتقم به صورت مطلق وبدون قیدی دیگر تنها بر خداوند اطلاق شده است همانند اینکه در ادعیه می خوانیم:
دعای مشلول: يَا نَاصِرُ يَا مُنْتَصِرُ يَا مُدْرِكُ يَا مُهْلِكُ يَا مُنْتَقِمُ، يَا بَاعِثُ يَا وَارِثُ يَا أَوَّلُ يَا آخِرُ يَا طَالِبُ
دعای مجیر: سُبْحَانَكَ يَا عَفُوُّ تَعَالَيْتَ يَا مُنْتَقِمُ أَجِرْنَا مِنَ النَّارِ بِعَفْوِكَ يَا مُجِيرُ،
اما اینکه در مورد حضرت مهدی (علیه السلام) بدون قید استعمال شده باشد را نیافتیم.
امام مهدیِ حقگو و خواستار حق اهل بیت
در فراز دیگری از زیارت عاشورا آمده است:«وَ أَسْأَلُهُ أَنْ يُبَلِّغَنِي الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَنْ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارِكُمْ مَعَ إِمَامٍ مَهْدِيٍ ظَاهِرٍ نَاطِقٍ مِنْكُم»[8]در جمع بندی سه نقل از زیارت اوصافی برای امام زمان بیان شده است که عبارتند از امامِ مهدی وهدی، ظاهر و ناطق از اهل بیت(ناطق منکم) و ناطق به حق اهل بیت (ناطق بالحق منکم)وناطق برای اهل بیت (ناطق منکم) قبل از توضیح این اوصاف به توضیح مقام محمود و درخواست آن از جانب ما می پردازیم.
مقام محمود مقام والایی است که پیامبر گرامی اسلام به آن مقام نائل شدند. امیر المؤمنین در پاسخ به فردی که در آیات قرآن دچار شک و شبهه شده بود، این چنین می فرمایند: « ثُمَّ يَجْتَمِعُونَ فِي مَوْطِنٍ آخَرَ يَكُونُ فِيهِ مَقَامُ مُحَمَّدٍ ص وَ هُوَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ فَيُثْنِي عَلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِمَا لَمْ يُثْنِ عَلَيْهِ أَحَدٌ قَبْلَهُ ثُمَّ يُثْنِي عَلَى الْمَلَائِكَةِ كُلِّهِمْ فَلَا يَبْقَى مَلَكٌ إِلَّا أَثْنَى عَلَيْهِ مُحَمَّدٌ ص ثُمَّ يُثْنِي عَلَى الرُّسُلِ بِمَا لَمْ يُثْنِ عَلَيْهِمْ أَحَدٌ قَبْلَهُ ثُمَّ يُثْنِي عَلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ يَبْدَأُ بِالصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ ثُمَّ بِالصَّالِحِينَ فَيَحْمَدُهُ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَذَلِكَ قَوْلُهُ(عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً) فَطُوبَى لِمَنْ كَانَ لَهُ فِي ذَلِكَ الْمَقَامِ حَظٌّ وَ وَيْلٌ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي ذَلِكَ الْمَقَامِ حَظٌّ وَ لَا نَصِيب»[9]
حضرت علی (علیه السلام) نیز همنشین نبی خاتم (صلی الله علیه وآله) در این مقام است. مرحوم صدوق روایتی را از پیامبر گرامی اسلام نقل میکند که در آن ایشان خطاب به امیر المؤمنین میفرمایند: « يَا عَلِيُّ أَنْتَ صَاحِبِي عَلَى الْحَوْضِ غَداً وَ أَنْتَ صَاحِبِي فِي الْمَقَامِ الْمَحْمُودِ وَ أَنْتَ صَاحِبُ لِوَائِي فِي الْآخِرَةِ كَمَا أَنْتَ صَاحِبُ لِوَائِي فِي الدُّنْيَا»[10] اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) نیز این مقام را دارا هستند. در زیارت جامعه کبیره خطاب به ایشان میگوییم: وَ لَكُمُ الْمَوَدَّةُ الْوَاجِبَةُ وَ الدَّرَجَاتُ الرَّفِيعَةُ وَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى وَ الْمَكَانُ الْمَعْلُومُ وَ الْجَاهُ الْعَظِيمُ وَ الشَّأْنُ الرَّفِيعُ وَ الشَّفَاعَةُ الْمَقْبُولَة
از روایات برداشت میشود که مقام محمود، جایگاهی در بهشت است و شفاعت در آنجا صورت میگیرد. پس مقام محمود همان مقام شفاعت است. مصنف كتاب احتجاج یعنی مرحوم طبرسى در تفسير جوامع الجامع از مصنفات خود مىفرمايد: «مقام محمود عبارت از مقام شفاعت است و آن مقامى است كه انبياء و پيغمبران و ساير خلائق از اولين و آخرين در آن مكان حاضر گردند در آن روز لواء حمد و شفاعت از حضرت ربّ العزت باو عنايت گردد و هر چه نبى (صلی الله علیه وآله) سؤال از حضرت قادر متعال نمايد يا شفاعت خطيئت امت فرمايد، بى شبهه و يقين حضرت ارحم الراحمين شفاعت آن سيد المرسلين در حق جميع مخلوقين قبول نمايد.»[11]
علامه طباطبایی همین برداشت را از آیه شریفه مربوطه دارند و می گویند:« اين معنا در رواياتى بسيار زياد، بطور مختصر و مفصل، هم بطرق متعددهاى از سنى، و شيعه، روايت شده است، و اين روايات دلالت دارد بر اينكه مقام محمود در آيه شريفه همان مقام شفاعت است، البته منافات هم ندارد كه غير آن جناب، يعنى ساير انبياء و غير انبياء هم بتوانند شفاعت كنند، چون ممكن است شفاعت آنان فرع شفاعت آن جناب باشد، و فتح باب شفاعت بدست آن جناب بشود.»[12]
با توجه به آنچه بیان شد معلوم می شود که معنای درخواست ما از رسیدن به مقام و جایگاه محمود این است که مورد شفاعت پیامبر و امیر المؤمنین و اهل بیت علیهم صلوات المصلین نائل شویم. از قرین شدن این تقاضا با خونخواهی امام حسین و همراهی با امام مهدی (علیهما السلام) می توان برداشت کرد که راه رسیدن به این مقام و مورد شفاعت واقع شدن، آن است که در راستای اهداف امام زمان در تحقق ظهور و رسیدن اهل بیت به حقشان تلاش کنیم.
گفته شده که یا لثارات الحسین شعار یاران حضرت مهدی (عجل الله فرجه) است. از این رو شاخص اصلی مهدی یاوری الگوگیری از نهضت سرخ حسینی است.قلب یاران حضرت مهدی از محبت امام حسین پر شده است و خونخواهی خون خدا از چشمان به خون نشسته ی آنها از اشک نمایان است. اصحاب مهدی همانند یاران سید الشهداء تا پای جان در همراهی امام و حمایت از او ثابت قدم ایستاده و ذره ای تردید به دل راه نمی دهند و حاضرند در رکاب امامشان چندین بار کشته و زنده شوند.
اوصافی که برای حضرت حجت در این زیارت ذکر شده است، گویای آن است که وراثت خون خدا مدال افتخاری است تا بدست توانای حضرت، اهل بیت به حق مسلمشان که وراثت زمین باشد، برسند. سخنان حضرت و معرفی خود به عنوان بقیة الله و ذخیره الهی، ناطق بودن ایشان از جانب اهل بیت را فریاد می زند.مهدی بودن امام عصر و بر هدایت بودن ایشان نشان از آن دارد که ثمره خون سید الشهداء در هدایت امت به بار نشسته است و این فرزند نهم از نسل اوست که سکان کشتی هدایت بشر را به دست گرفته تا زحمات تمامی انبیاء و اولیاء در راستای هدایت را شکوفا کند.
نتیجه:
تاکید زیارت عاشورا و عزاداری برای امام حسین (علیه السلام) بر این است که با ابزار تولی و تبری از عاشورا پلی به راه مهدی بزنیم.
پی نوشت ها :
[1].لوامع صاحبقرانى، ج6، ص: 588
[2].كامل الزيارات، النص، ص: 177
[3].مال الدين و تمام النعمة، ج2، ص: 384
[4].كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص: 384
[5].الغيبة (للطوسي)/ كتاب الغيبة للحجة، النص، ص: 147
[6].البرهان في تفسير القرآن، ج2، ص: 236
[7].تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ص: 492
[8].مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج2، ص: 774
[9].التوحيد (للصدوق)، ص: 261
[10].الأمالي( للصدوق)، النص، ص: 332
[11].الاحتجاج-ترجمه مازندرانى، ج2، ص: 362
[12]. ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 266
نگارنده: حجه الاسلام ربانی، برگرفته از مجله سپیده سحر
