مقدمه:

مسئله رجعت از عقاید مسلم شیعه بوده با پشتوانه محکم از آیات متعدد قرآن کریم و روایات فراوان از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) وائمه معصومین(علیهم السلام)، در روایات از آن به عنوان ایام الله یاد شده، و اعتقاد به رجعت از نشانه های شیعیان اهل بیت(علیهم السلام) بر شمرده شده است. گذشته از آن چه ذکر شد در ادعیه وزیارات هم بدان پرداخته شده. بر اساس روایات رسیده از معصومین پیامبران(علیهم السلام)، و امامان معصوم(علیهم السلام)، مومنان خالص و نیزکفار خالص جزء کسانی خواهند بود که در زمان رجعت، به دنیا باز خواهند گشت. علمای شیعه بر حقیقت رجعت اتفاق نظر دارند و کتب بسیاری در بررسی عقیده رجعت ونفی شبهات وارده از سوی مخالفان و منکران پیرامون آن، نگاشته و چون مشعل های فروزان موجبات روشنگری و هدایتگری در این زمینه را فراهم کرده اند. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمن آشنایی با مفهوم و فسلسفه رجعت، جایگاه این مسئله در متون دینی و ویژگی های رجعت بیان گشته و به برخی رجعت کنندگان نیز اشاره شود.

الف) مفهوم رجعت

رجعت در لغت به معني بازگشت است و در فرهنگ ديني مقصود از آن عبارتست از بازگشت حجّت‌هاي الهي و امامان معصوم(عليهم السلام) و گروهي از مومنان خالص و کفار و منافقان به عالم دنيا يعني ايشان به امر خداوند بار ديگر زنده مي‌شوند و به دنيا برمي گردند و اين دورنمايي از رستاخيز است که پيش از قيامت در همين عالم اتفاق مي‌افتد.

ب) فلسفه رجعت

امام باقر(عليه السلام) در ضمن روايتي که دربارۀ رجعت آمده است فرموده‌اند:

«مومنان برمي گردند تا عزيز شوند و چشمان آنان روشن گردد و تبهکاران برمي گردند تا خداوند آن ها را خوار کند.»

درست است که جايگاه اصلي براي پاداش و کيفر انسان‌ها، عالم آخرت است ولي خداوند اراده فرموده است که بخشي از اجر و کيفر آن‌ها را در همين دنيا عملي کند.

هدف ديگر از رجعت برخورداري مومنان از سعادت ياري حضرت ولي عصر(عجل الله تعالي فرجه الشريف) بيان گرديده. اين مهم در ضمن دعاها و نيز بيانات بعضي از علما مطرح شده است.

مرحوم سيد مرتضي (متوفي436 ق) گفته است:

«همانا خداوند هنگام ظهور حضرت مهدي(عليه السلام) گروهي از شيعيان آن حضرت را که قبلاً از دنيا رفته اند برمي گرداند تا به ثواب ياري آن حضرت نائل شوند...».

و در زيارت امام عصر در سرداب مقدس سامراء آمده است:

«مولاي، فان ادرکني الموت قبل ظهورک فانّي اتوسّل بک و با بائک الطاهرين الي الله تعالي و اسئله ان يصلي علي محمد و آل محمد و ان يجعل لي کرّۀ في ظهورک و رجعۀ في ايامک لابلغ من طاعتک مرادي و اشفي من اعدائک فوأدي». [1]

اگر پيش از ظهور تو مرگ، مرا دريابد، به وسيله تو و پدران پاکت به خداي بزرگ متوسل مي‌شوم و از او مي‌خواهم که بر محمد و خاندان او درود بفرستد و براي من بازگشتي در ظهور تو و روزگار [دولت] تو قرار دهد تا به مقصود خود در زمينه اطاعت تو نائل شوم و سينه ام را از [خواري] دشمنانت شفا دهم.»[2]

ج) جايگاه رجعت در متون ديني

رجعت از عقايد مسلم شيعه است که پشتوانه آن دهها آيه قرآن و صدها روايت از پيامبر(صلي الله عليه و آله وسلم) و ائمه معصومين(عليهم السلام) است.

محدث بزرگ مرحوم شيخ حرّ عاملي در کتاب خود «ايقاظ» 520 حديث درباره رجعت نقل کرده است و مرحوم مجلسي می فرماید:

«اگر احاديث رجعت متواتر نباشد ديگر در هيچ موردي نمي‌توان ادعاي تواتر کرد.»

گذشته از آيات و روايات فراوان، همه علماي شيعه بر اين حقيقت اتفاق نظر دارند چنانکه مرحوم شيخ حرّ عاملي به اين مطلب تصريح کرده و بلکه نبوت و رجعت را از ضروريات مذهب شيعه دانسته است.

د) رجعت، در قرآن و روايات

در آيات متعددي از قرآن، آشکارا جريان بازگشت افرادي از مردگان به دنيا مطرح شده است و روايات زيادي از اهل بيت(عليه السلام) در تفسير اين آيات وارد شده است.

از نمونه‌هاي بسيار روشن رجعت و بازگشت به دنيا جريان عزير است. او سپس از اين که صد سال مرده بود، به ارادۀ الهي زنده شده و به دنيا بازگشت و ساليان زيادي زندگي کرد.

خداوند در آيه 56 سوره بقره فرموده است:

{ ثم بعثناکم من بعد موتکم لعلکم تشکرون }.

«آنگاه شما را پس از مرگتان برانگيختيم تا شايد سپاسگزار باشد».[3]

اين آيه در مورد هفتاد نفر از برگزيدگان قوم موسي(عليه السلام) است که همراه آن حضرت به کوه طور رفتند تا گفت و گوي موسي(عليه السلام) با خداوند را ببينند و گرفتن الواح از جانب خدا را شاهد باشند. وقتي گفت و گوي موسي(عليه السلام) را با خدا ديدند گفتند: «اي موسي ما به تو ايمان نمي‌آوريم مگر اينکه خداوند را آشکارا ببينيم»

موسي(عليه السلام) آن ها را از اين خواسته بي جا و غيرممکن باز داشت ولي آن‌ها اصرار کردند و سرانجام به صاعقه الهي گرفتار شده و همگي مردند. موسي(عليه السلام) از اين واقعه ناراحت شد و نسبت به پيامدهاي آن در ميان بني‌اسرائيل نگران بود. بنابراين از خداوند خواست که آن‌ها را به زندگي برگرداند. درخواست او پذيرفته شد و مطابق آيه ياد شده خداوند آن‌ها را به زندگي دنيا برگردانيد به گونه‌اي که طبق روايتي از امام علي(عليه السلام)، اين عدّه به خانه‌هاي خود بازگشتند و مدتي زندگي کردند و صاحب فرزند شدند و پس از رسيدن اجلشان از دنيا رفتند.

آياتي از قرآن نيز، دليل بر «رجعت به دنيا در آينده»است.

در آيه 83 سوره نمل مي‌فرمايد:

{ و يوم نحشر من کل امة فوجاً ممن يکذب باياتنا فهم يوزعون }.

«روزي که از هر امتي گروهي را بر مي‌انگيزيم از آن‌ها که آيات ما را تکذيب مي‌کردند، پس آن‌ها بازداشته مي‌شوند».[4]

در اين آيه سخن از روزي است که در آن گروهي از مردم برانگيخته مي‌شوند. بنابراين اشاره به روزي غير از روز قيامت دارد زيرا که در قيامت همه انسان‌ها از اولين و آخرين محشور مي‌شوند. مرحوم طبرسي در تفسير مجمع البيان نوشته است که، براساس روايات بسيار از اهل بيت(عليه السلام) اين آيه مربوطه به گروهي از شيعيان حضرت مهدي(عليه السلام) و نيز عده‌اي از دشمنان آن حضرت است که در دوران ظهور او به دنيا باز مي‌گردند.

در يکي از آن روايات آمده که از امام صادق(عليه السلام) درباره اين آيه سؤال شد؛ آن حضرت فرمود: مردم در مورد آن چه مي‌گويند؟ راوي گفت: آن‌ها مي‌گويند: اين آيه دربارۀ قيامت است. امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«آيا خداوند در روز قيامت گروهي را بر مي‌انگيزد و گروه ديگر را رها مي‌کند؟! [اينگونه نيست] اين آيه درباره رجعت است. اما آيه قيامت اين آيه است[که خداوند مي‌فرمايد]: { و حشرنا هم فلم نغادر منهم احداً} [يعني: آنان را برانگيختيم هيچ کس از آن‌ها را وانگذاشتيم]».

در آيه 95 سوره انبياء آمده است:

{ وَحَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لَا يَرْجِعُونَ }.[5]

ممتنع است- باز آمدن به دنيا – بر مردم شهري که آن را هلاک کرديم که آ‌ن‌ها بر نمي‌گردند. اين آيه نيز از مهم ترين دليل‌هاي رجعت است، زيرا در قيامت همه مردمان و از جمله اقوام هلاک شده به عذاب الهي برمي گردند. اين حقيقت در روايات متعدد بيان گرديده است.

امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) در تفسير اين آيه فرمودند:

«هر قريه‌اي که خداوند اهل آن را با عذاب هلاک کرده است در رجعت باز نمي‌گردند. اين آيه از بزرگترين دلائل رجعت است زيرا هيچ کس از مسلمانان منکر آن نيست که همه مردم در قيامت بازمي گردند چه کسي که هلاک شده و چه کسي که هلاک نشده است پس سخن خداوند که فرموده: {لايرجعون} [ باز نمي‌گردند] مربوط به رجعت است اما در قيامت [هلاک شدگان به عذاب الهي هم] باز مي‌گردند تا در آتش داخل شوند.»

ه) رجعت در ادعيه و زيارت

قابل ذکر است موضوع رجعت در دعاها و زياراتي که از امامان معصوم(عليهم السلام) نقل شده نيز مطرح گرديده است. در زيارت جامعه کبيره که از امام هادي(عليه السلام) روايت شده مي‌خوانيم.

«معترف بکم، مومن باياتکم، مصدق برجعتکم، منتظر لامرکم ؛

(اي امامان و حجت‌هاي خدا) من به شما [و امامت شما] اعتراف مي‌كنيم و بازگشت شما را [به اين دنيا] باور دارم و رجعت شما را تصديق مي‌کنم و امر شما را انتظار مي‌‌کشم.»

در بعضي از زيارت‌هاي مخصوص به حضرت مهدي(عليه السلام) از جمله زيارت آل ياسين نيز اين موضوع با صراحت بيان گرديده است.

و) ويژگي‌هاي رجعت

از ميان روايات فراوان مي‌توان اين مطالب را درباره رجعت بيان کرد.

1. از رجعت به عنوان «ايام الله» یاد شده است.

امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«ايام الله سه روز است: روز قيام قائم (عجل الله تعالي فرجه الشريف) روز رجعت و روز قيامت. »

2. اعتقاد به رجعت از نشانه‌هاي شيعيان اهل بيت(عليه السلام) است.

امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«از ما نيست کسي که به رجعت ما ايمان نداشته باشد.»

3. رجعت مخصوص مؤمنان خالص و کفار و منافقان خالص است.

رجعت برای همه نیست بلکه، مخصوص مؤمنان خالص و کفار و منافقان خالص است.

4. پيامبران و امامان معصوم(عليه السلام) از جمله مؤمنان رجعت کننده اند.

از جمله مؤمنان رجعت کننده، پيامبران و امامان معصوم(عليه السلام) هستند و اولين امامي که در زمان رجعت و پس از امام مهدي(عليه السلام) حکومت عدل جهاني را برعهده مي‌گيرد، حضرت امام حسين(عليه السلام) است که سال‌هاي بسيار حکومت خواهد کرد.

5. امکان رجعت برای همه مومنان

براي همه مومنان و منتظران واقعي ظهور مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) که پيش از ظهور آن عزيز از دنيا رفتند امکان رجعت به دنيا و ياري آن امام وجود دارد.

از امام صادق(عليه السلام) روايت شده که هر کس چهل بامداد خدا را با [دعاي] عهد بخواند از ياوران قائم، خواهد بود و اگر پيش از ظهور آن حضرت بميرد، خداوند او را از قبرش بيرون آورد [و قائم(عليه السلام) را ياري دهد] ...

6. چگونگی رجعت مومنان، کفار و منافقان

کفار و منافقان هرگز به ميل و ارادۀ خود به دنيا باز نمي‌گردند بلکه از روي اجبار به رجعت تن مي‌دهند ولي رجعت مؤمنين اختياري به نظر مي‌رسد. امام صادق(عليه السلام) مي‌فرمايد: هنگامي که حضرت مهدي(عليه السلام) قيام کند مأمورين الهي در قبر با اشخاص مؤمن تماس مي‌گيرند و به آن‌ها مي‌گويند: ‌اي بندۀ خدا! مولايت ظهور کرده است اگر مي‌خواهي به او بپيوندي آزاد هستي و اگر مي‌خواهي در نعمت‌هاي الهي (برزخي) متنعم بماني باز هم آزاد هستي.

ز) رجعت‌كنندگان

براساس روايات، گروه پيامبران(عليهم السلام)، امامان معصوم(عليهم السلام)، مؤمنان خالص و نيز كفار خالص، جزء كساني اند كه در زمان رجعت، به اين دنيا باز مي‌گردند.

1. رجعت پيامبران و امامان(عليهم السلام)

روايات مربوط به انبياء(عليهم السلام)

الف) رواياتي كه بطور عام از بازگشت پيامبران و ائمه (عليهم السلام) سخن به ميان آورده اند مثل كلام امام صادق(عليه السلام) در { إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ } تفسير آيه، حضرت فرمود: به خدا سوگند اين آيه در{الدُّنْيا وَيوْمَ يقُومُ الْأَشْهَادُ} زمان رجعت عملي خواهند شد آيا نمي‌دانيد كه پيامبران(عليهم السلام) در دنيا ياري نشدند و كشته شدند و نيز ائمه(عليهم السلام) كشته شدند اما اين ياري و پيروزي در رجعت تحقق خواهند يافت.

ب) رواياتي كه با ذكر عدد، رجعت انبياء را ياد آور شده است. امام صادق(عليه السلام) مي‌فرمايد: هنگامي كه امام حسين(عليه السلام) همراه با ياران شهيدش رجعت مي‌كنند، هفتاد نفر از پيامبران نيز با او رجعت مي‌نمايند چنانكه با موسي بن عمران هفتاد نفر از پيامبران همراه بودند.

ج) رواياتي كه بطور خاص از رجعت بعضي از پيامبران و امامان(عليهم السلام) با ذكر نام آنان، سخن به ميان آورده‌اند.

امام صادق(عليه السلام) مي‌فرمايد: «همانا دانيال و يونس(عليهما السلام) هر دو در زمان رجعت اميرالمؤمين(عليه السلام) به دنيا باز مي‌گردند و اقرار به رسالت پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) مي‌نمايند و همراه آنان هفتاد نفر برانگيخته مي‌شوند.»

امام زين العابدين(عليه السلام) مي‌فرمايد: «يرجع اليكم بينكم و اميرالمؤمنين و الائمه ؛ پيامبر شما و اميرالمؤمنين و امامان معصوم(عليه السلام) به سوي شما مجدداً باز مي‌گردد.» در مورد اينكه اولين فرد رجعت كننده كيست؟

امام صادق(عليه السلام) مي‌فرمايد: «اول من يرجع الي الدنيا الحسين بن علي ؛ اولين كسي كه به دنيا باز مي‌گردد حسين بن علي(عليه السلام) است.»

د) رواياتي كه از بازگشت افراد صالح از امت‌هاي گذشته و امت اسلام، خبر داده‌اند. براساس اين روايات از ميان امت‌هاي پيشين رجعت اصحاب كهف و مؤمن آل‌فرعون نام برده شده است. همچنين از ميان اصحاب پيامبر(صلي الله عليه و آله وسلم) و ائمه(عليهم السلام) افرادي مثل: سلمان فارسي، مقداد، مالك اشتر، ابو دجانه انصاري، مفضل بن عمر، عبدالله بن شريك عامري، اسماعيل بن جعفر(عليه السلام)، حارث، عقيل، جبير و... نام برده شده است.

نتیجه:

با بررسی متون دینی آیات و روایات در زمینه رجعت مقصود از آن در فرهنگ دینی، به معنای باز گشتن و زنده شدن حجت های الهی و ائمه معصومین(علیهم السلام) و گروهی از مومنان خالص و کفار و منافقان به عالم دنیا بیان شد، که به امر پروردگار و به منظور تحقق وعده های الهی از جمله برخورداری مومنان از ثواب و سعادت یاری حضرت ولی عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و به ذلت کشاندن مستکبران عالم بوقوع خواهد پیوست.