مقدمه:

آینده پژوهی جستجو عالمانه درباره وضعیت زندگی بشری در آینده و دستیابی به الگوهایی است که براساس آن‌ها، بتوان آینده را پیش  بینی نمود. آینده پژوهی عبارت است از تلاش برای یافتن تصویری از آینده و ارائه توجیهی برای آن تصویر. هر نوع توجه و کنکاش درباره آینده جزء آینده پژوهی قرار می‌گیرد. چه این نگاه با هدف درک و فهم آینده باشد چه به جهت پیش بینی و تعمیم یافته‌ها، چه برنامه ریزی و سیاست گذاری‌های کلان و جزئی و چه بررسی و شناخت اندیشه‌ها و ایده‌ها. مهم ترین رکن آینده پژوهی درک و شناخت سامان مند آینده، ترسیم وضعیت‌های ممکن و محتمل از آن و حرکت به سمت وضعیت مطلوب و مرجح است که متکی بر مؤلفه‌های مختلف است همچون: تجربیات تاریخی و الگوها، پیش گوئی‌های وحیانی، آینده نگاری بر اساس علم غیبی اولیا و صالحان، حدس‌ها و امکان آمادگی برای روبه روشدن با آینده، و رصد تغییرات و تحولات .

آینده پژوهی

نگاه به آینده پیشینه‌ای به گستره تاریخ زندگی بشر دارد و همواره از امیال و آرزوهای دیرینه بشر بوده است. تفکر درباره آینده و حوادث آن، سابقه‌ای به دیرینگی تاریخ خود آگاهی بشر دارد. این علاقه ذاتی و میل طبیعی در دوران کهن، به تدریج جای خود را به ضرورت شناخت آینده در دوران معاصر داده است.

ارزش آینده پژوهی در آن است که یک فرصت ساختار یافته را برای نگاه به آینده جهت فراهم کردن زمینه و بستری مناسب برای سیاست‌گذاری‌های علم و تکنولوژی و .... کشور فراهم می‌آورد.

در ورای همه آینده نگاری‌ها در طول تاریخ، همواره بشر شاهد آینده شناسی دینی بوده‌است. این آینده شناسی، نگاهی روشن و جامع به کل تاریخ و پیش گویی حتمی و فراگیر آینده‌است. قرآن و روایات معصومین در شریعت اسلام، نمونه کامل این آینده شناسی وحیانی و غیبی است .مهم ترین بعد آن که غایت مندی تاریخ و نظریه جامع و کامل نجات گرایانه دین را نشان می‌دهد آموزه مهدویت است .همه ابعاد و مؤلفه‌های یک آینده پژوهی اعم از تفسیر کلان از حیات بشری و فرجام شناسی تاریخ، تصویر روشنی از وضعیت‌های مختلف و نیز راه و نظام رسیدن به آن.

سطوح آینده پژوهی

آینده پژوهی را در دو سطح می‌توان تعریف کرد:

1- آینده پژوهی به معنای عام

آینده پژوهی به معنای عام که بیشتر جنبه معرفتی و فکری دارد و نگرش‌های کلان به تاریخ بشری به خصوص آینده جهان را شامل می‌شود.در این جا دو گونه آینده پژوهی قرا می‌گیرد1- فلسفه نظری تاریخ 2- نظریه پردازی معطوف به آینده.

2- آینده پژوهی به معنای خاص

آینده پژوهی به معنای خاص حاصل تلاش سه دسته از مفاهیم در حوزه‌های مختلف است 1- برنامه ریزی استراتژیک 2- آینده اندیشی 3- شبکه سازی یا توسعه سیاست.

بر این اساس آینده پژوهی به معنای مهیا بودن برای آینده و استخدام منابع موجود به بهترین وجه ممکن و در راستای ارزش‌ها و اهداف است. آینده پژوهی به دولت‌ها جهت سیاست گذاری در شرایط دنیای امروز در مقابل چالش‌هایی همچون جهانی شدن، رقابت فزاینده، کمک می‌کند تا اقداماتی مؤثر انجام دهند و به مردم نیز کمک می‌کند که به جای کوشش‌های منفعلانه، آینده را پیش بینی‌کنند و سپس بر پایه پیش بینی ما طرح‌های عمل خود را اجرا کنند و به پیش برند.

آینده پژوهان از شیوه‌ها و شگردهای متعددی بهره می‌برند از جمله داستان پردازی، سناریوسازی، تحلیل تصمیم، روش دلفی....

آینده پژوهی مهدوی

آینده پژوهی مهدوی عبارتست از دانش شناخت نظام مند آینده با رویکرد دینی و درباره موضوعات و پدیدارهای مختلف که امکان فهم درست مواجه آگاهانه و مدیرانه آن‌ها که حد مطلوب و مژثر فراهم می‌سازد و موجب حرکت جامعه در سطوح می‌شود. که آموزه مهدویت در چند سطح قابل طرح و تحلیل است:

1- سطح زیربنایی

سطح زیربنایی که گزاره‌هایی چون باوربه منجی، شناخت اصولی موعود الهی، بایسته انتظار و شناخت وظایف فردی ،اخلاقی منتظر و .... در آن قرار دارد. معطوف به آینده‌است ولی بیشتر ناظر به وظیفه فعلی فرد و تقویت بنیان‌های فکری است.

2- سطح میانی

سطح میانی و مؤثر که راهبردی بوده و خط مشی، برنامه‌ها و رویکردهای عملی باورمندان به منجی موعود و منتظران ظهور او را سامان می‌دهد. در این سطح مسئولیت‌های منتظران برای رسیدن به جامعه آرمانی در برنامه راهبردی مطرح است و می‌تواند در سیاست گذاری‌های ملی و فراملی از آن بهره گرفت.

3- سطح کلان

سطح کلان و فراگیر که کانون محوری و نقطه عطف منجی گرایی است و تحقق جامعه مطلوب و آرمانی را شامل می‌شود. در این سطح موضوعاتی چون حاکمیت جهانی، تشکیل حکومت جهانی، ظهور و قیام مطرح می‎شود.

4- سطح عالی و نهایی

سطح عالی و نهایی؛ در این سطح بنیادین موضوعات مهمی چون فرجام تاریخ، تحقق غایت مندی هستی ،وصول به هدف نهایی آفرینش و نظام امامت و اراده قاهر الهی در اصلاح جهان مطرح است.

به نظر می‌رسد آینده پژوهی به معنای اخص می‌تواند ناظر به سطح دوم آموزه مهدویت و آینده پژوهی به معنای اعم ناظر به سطح عالی و نهایی آن است.

آینده پژوهی به ما کمک می‌کند از سطح مقدماتی و زیر بنایی فراتر رفته و وارد سطح مؤثر شویم و نقش خود را در زمینه سازی انقلاب جهانی مهدوی بهتر ایفا کنیم.

آینده پایدارترین آموزه‌ای است که مورد توجه ادیان بخصوص اسلام است که پاره‌ای از آموزه‌های آن در رابطه با آینده و متوجه ساختن انسان‌ها به فرجام جهان است که هم می‌تواند شامل معاد باوری باشد و هم پایان باوری تاریخی و هم سنت شناسی تاریخی.

مهم ترین رکن این رویکرد، انتظار ظهور منجی موعود است. انتظار در چشم انداز آینده پژوهی از حالت چشم به راهی و امید بستن صرف به آینده فراتر می‌رود و تبدیل به آینده نگری یعنی تأمل و جستجو در حوادث و شناخت درست اوضاع و رویدادها می‌شود.مهم ترین رکن این انتظار، آینده نگری، مسئولیت شناسی، الگوبرداری و زمینه سازی برای رسیدن به وضعیت مطلوب است.

آینده پژوهی مهدوی شاخصه‌های مختلفی دارد که هر کدام ظرفیت فعالیت‌های آینده پژوهی برای شناخت واقعی و کاربردی کردن آن را داراست.

شاخصه‌های آینده پژوهی مهدوی

1- نشانه شناسی

علایم ظهور و قیام، نشانه‌ها و رخدادهایی هستند که براساس پیش گویی‌های معصومین پیش از ظهور یا در آستانه آن یا هم زمان و یا پس از ظهور منجی موعود پدید می‌آیند. شناخت و رصد کردن این نشانه‌ها، جهت آشنا شدن با شرایط ویژه قبل از قیام جهانی و نیز شناسایی مدعیان دروغین مهدویت ضروری است.

بیان گسترده نشانه‌های ظهورجهت توجه دادن مردم به آن‌هاست و پدیده‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و ... به صورت گسترده تحت عنوان علایم آخرالزمان مطرح شده و شامل تغییرات گسترده و جهانی است. آینده پژوهی مهدوی ضمن رصد تحولات جهانی، می‌تواند با تحلیل نشانه‌های ظهور اذهان بشری را به آن زمان، متوجه سازد و شواهدی نیز در حقانیت ارائه دهد.

2- زمینه سازی

شرایط ظهور اموری هستند که تحقق ظهور وابسته به وجود آن‌هاست از جمله این شرایط می‌توان به وجود رهبر جهانی با برنامه حرکت و حکومت، یاوران کارآمد و پذیرش جهانی و آمادگی اشاره کرد. بنابراین زمینه سازی و آمادگی جمعی و جهانی برای ظهور از بایسته‌های انتظار پویاست. آینده پژوهی می‌تواند ضمن شناسایی وضعیت ما و موقعیت پیش روی اطلاعات و پیش بینی‌های لازم را برای اتخاذ تصمیمات راهبردی در اختیار زمینه سازان ظهور و دولت زمینه ساز قرار دهد. زمینه سازی برای قیام امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) دو جنبه دارد 1- رشد ایمانی، جهادی و آگاهی سیاسی 2- ایجاد تشکیلات سیاسی، نظامی، اقتصادی، اداری، و اطلاعاتی. آینده پژوهی مهدوی یعنی حضور فعال و پویا در جریان‌های جهانی و شناسایی حوادث نوظهور و ارائه برنامه‌های لازم در جهت ایجاد شرایط و زمینه‌های ظهور.

3- آینده اندیشی پابرجا

چشم به راهی پیوسته و پا برجا به این معناست که دائماً وقوع حادثه و رویداد مهمی را در آینده دنبال و جستجو کند. رصد تحولات اساسی در آینده، شامل دگرگونی و پدیدارهای نوآمد نیز می‌شود. در آینده پژوهی مهدوی، آینده اندیشی پابرجا و فعال و توجه مستمر به آینده بخصوص امرفرج و ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مورد تأکید قرار گرفته است در روایات سفارش به انتظار مداوم و پابرجای رویدادها و حوادث فراوانی شده است. (سید رضی، ص 126)

4- دیده بانی موثر

دیده بانی به معنای پایش مستمر تغیرات جهانی در زمینه‌های مختلف، توسط یک اندیشگر یا یک گروه علاقه مند به آینده پژوهی است که نوعاً بر پایه بررسی نظام مند محتوای مطالب، نوشته‌ها و گفته‌ها انجام می‌شود. منتظران منجی خود را ملزم به رعایت آن می‌دانند و در پس انتظار مستمر، مراقب اوضاع و احوال روزگار خود و آینده هستند و در واقع نسبت به رویدادها و اوضاع بی تفاوت و ساکت نیستند. شناخت اوضاع و پدیده‌ها برای در امان ماندن از پیامدهای سوء آن‌ها، ضروری است. هشدارها و تحذیرهای فراوان و مکرری در روایات مطرح شده و توجه اذهان به آن سمت جلب شده‌است.این هشدارها جهت آگاهی مردم نسبت به وضعیت‌های ممکن و محتمل در آینده‌است تا با درایت با آن‌ها روبرو شوند و مشکلات آینده را به خوبی بشناسند. این آمادگی باید هوشمندانه وبا شناخت صحیح جریان‌ها حوادث جهانی همراه باشد.

5- برنامه ریزی راهبردی

یکی از ابعاد آینده پژوهی، ارائه اطلاعات و دانش‌های لازم برای برنامه ریزی‌های کلان و بلند مدت است. نکته مهم در این برنامه ریزی‌های راهبردی، حرکت کردن جامعه به سمت جامعه آرمانی و تلاش برای برپایی حکومت جهانی مهدوی است.

نکته پایانی آنکه فهم آینده به معنای بدست آوردن تصویری از وضعیت‌هایی است که در آینده تحقق پیدا می‌کنند و از آن جا که این وضعیت‌ها بستر عمل فرد هستند بنابراین تصویر مزبور در عمل امروز نیز دخل دارد.

نتیجه:

براین اساس، آینده پژوهی مهدوی می‌تواند چند رویکرد مهم در این راستا اتخاذ کند.

- قرار دادن جامعه مهدوی و دولت در مسیر انقلاب جهانی.

- تأثیر و ایفای نقش بنیادین در برنامه ریزی‌ها با محوریت آموزه‌های متعال مهدوی.

- تلاش و برنامه ریزی مستمر و پابرجا برای رسیدن به جامعه موعود.

- الگوبرداری از جامعه آرمانی و شبیه سازی رفتارها و رویکردها.

اصل اطلاع از زمان ظهور از دایره آینده پژوهی خارج است، ولی بسیاری دیگر از مباحث مربوط به آن در محدوده آن قرار می‌گیرد.[1]

پی‌نوشت:

[1]. رجوع شود به سایت،  http://www.entizar.ir/article

پدیدآونده: خ قربانی (برگرفته از مقاله آینده پژوهی رحیم کارگر- فصلنامه انتظار)