مقدمه:
« آينده»، پايدارترين آموزه‌اي است كه مورد توجّه اديان الهي ـ به خصوص اسلام ـ است. پاره‌اي از تعاليم و آموزه‌هاي آن در رابطه با آينده و متوجّه ساختن انسان‌ها به فرجام جهان است. اين فرجام باوري هم مي‌تواند شامل معاد باوري باشد و هم پايان باوري تاريخي و بر اين اساس هم پيش‌گويي غيبي شكل مي‌گيرد و هم سنّت‌شناسي تاريخي. بهره‌گيري از آيات و روايات و تأمّل و انديشه در حوادث و رويدادها، مي‌تواند نگاه ما را به آينده، سامان درستي بخشد و يك نوع آينده‌پژوهي متعالي، مطمئن، بالنده و مترقّي را شكل دهد. اين رويكرد علمي ـ پژوهشي با محوريت « آموزه مهدويت» شكل گرفته و مي‌تواند تشكيل‌دهنده دانش جديدي به نام « آينده‌پژوهي مهدوي» باشد. مهم‌ترين ركن اين رويكرد، « انتظار ظهور منجي موعود» است كه تأثير به سزايي در آينده‌شناسي، فرجام باوري، هدف‌مندي، اميدگرايي و… دارد.
مفهوم انتظار
انتظار؛ يعني، چشم به راهي، حركت رو به جلو، نظر و تأمل داشتن به آينده، قرار گرفتن در جهت و مسير درست. انتظار در لغت به معناي « درنگ در امور، نگهباني، چشم به راه بودن و اميد داشتن به آينده است».[1] اين كلمه از « نظر» به معناي نگاه كردن گرفته شده و گاهي مراد از آن تدّبر، تأمّل و دقت است.[2]
براساس نوشته تفسير نمونه، « نظر» در اصل به معناي گردش فكر و يا انديشه است، براي مشاهده يا ادراك چيزي؛ چنان كه گفته مي‌شود: « نظرت فلم تنظر»؛ يعني نگاه كردي، ولي در آن تأمّل نكردي و به فكر و انديشه نپرداختي كه معناي تأمل و جست‌وجوگري در آن افتاده و نيز به معناي معرفت حاصل از جست‌وجوگري آمده‌است. راغب مي‌گويد: نظر و انتظار، هر دو به يك معنا است.[3] گاهي نيز اين كلمه به معناي چاره انديشيدن، منتظر بودن براي دانستن چيزي، نظاره كردن و … آمده‌است.[4]
انتظار در اصطلاح، به معناي « چشم به راه بودن ظهور واپسين ذخيره الهي و آماده شدن براي ياري او در برپايي حكومت عدل و قسط در سراسر گيتي است». برخي گفته‌اند: « انتظار كيفيتي روحي است كه باعث به وجود آمدن حالت آمادگي (انسان‌ها) براي آنچه انتظار دارند، مي‌شود و ضد آن، يأس و نااميدي است».[5]
انتظار در چشم‌انداز آينده‌پژوهي، از حالت چشم به راهي و اميد بستن صرف به آينده، فراتر مي‌رود و تبديل به آينده‌نگري؛ يعني تأمل و جست‌وجو در حوادث و شناخت و معرفت درست اوضاع و رويدادها مي‌شود. مهم‌ترين ركن اين انتظار، آينده‌نگري، مسؤوليت‌شناسي، الگوبرداري و زمينه‌سازي براي رسيدن به وضعيت مطلوب است كه مي‌توان از آن با عنوان « علم الانتظار»، « انتظار پويا» و « انتظار مثبت و سازنده» ياد كرد. اين انتظار، تأثير به سزايي در سامان بخشي به برنامه‌ها و رفتارهاي فردي، جمعي و فرا ملّي دارد و در تعيين راهبردها و استراتژي‌ها براساس آينده موعود و وضعيت‌هاي ممكن و محتمل و مرجح، نقش ايفا مي‌كند. در دوره غيبت كبري و عصر پيشاظهور، شناخت عقايد و افكار، موضع‌گيري‌ها و اعمال، حوادث و تحولات و … اهميتي ويژه مي‌يابد و بصيرت و فهم درست را به وجود آورد. لازمه اين كار، انتظار مستمّر و پيوسته و تسلّط بر اوضاع و پديده‌ها و پويايي و حركت است.
امام صادق (علیه السلام) مي‌فرمايد:
( در هر صبح و شام، منتظر فرج باش « وانتَظَرِ الفَرَجَ صباحاً و مَساءً(«.[6]
از امام باقر(علیه السلام) نيز نقل شده‌است:
« زماني كه ببيني فقر و نياز بسيار شود و مردم همديگر را انكار كنند و … پس در اين زمان، منتظر امر الهي (ظهور) باشيد».[7]
از پيامبر اكرم نيز روايت شده‌است:
« زماني كه مسند و كرسي براي نااهلان گذاشته شد،پس منتظر برپا شدن ساعت باشيد».[8]
اين روايات به تصريح يا تلويح، نظر منتظران را به اين نكته جلب مي‌كند كه براي درك و شناخت امر الهي (ظهور)، نياز به شناخت تحوّلات و تغييرات است و در واقع شخص منتظر در كنار انتظار ظهور منجي موعود، پيوسته رويدادها و حوادث پيرامون آن را نيز مورد رصد، شناسايي و ارزيابي قرار مي‌دهد و براساس آن، تصميم‌گيري و برنامه‌ريزي مي‌كند. براي تحقق زمينه‌ها و شرايط قيام جهاني مي‌كوشد و آمادگي هر چه بيشتري براي آن پيدا مي‌كند.
نتیجه:
بر اساس مباحث ذکر شده، آينده‌پژوهي مهدوي شاخصه‌ها و مؤلفه‌هاي مختلفي دارد كه هر كدام از آن‌ها ظرفيت و بستري براي فعاليت‌هاي آينده‌پژوهانه است و نياز است كه فعاليت‌هاي كلان پژوهشي براي شناخت واقعي و كاربردي كردن آن‌ها صورت گيرد.[9]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. حسن مصطفوي، التحقيق في كلمات القرآن، ج 12، ص166.
[2]. علي اكبر قرشي، قاموس قرآن، ج 13، ص81.
[3]. ناصر مكارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، قم، نسل جوان، 1374، ج 12، ص295 و 407.
[4]. بهاء‌الدين خرمشاهي، دانش‌نامه قرآن و قرآن پژوهي، تهران، ناهيد، 1377، ج 2، ص2241.
[5]. نك: محمد تقي موسوي اصفهاني، مكيال المكارم، ج 2، ص235.
[6]. مجلسي، بحارالانوار، ج 52، ص133.
[7]. « إذا رأيتَ الحاجَةَ و الفاقَةَ قد كَثُرتا واَنكَرَ بَعضُهُم بَعْضاً و... فانتظروا اَمرَ الله»؛ نعماني، الغيبة، ص156؛ بحارالانوار، ج 52، ص270.
[8]. « إذا وُسِدَ الأمرُ الي غيرِ اَهلِه فَانتظِر الساعة»؛ البيان والتعريف، ج 1، ص80؛ به نقل از: حسن مصطفوي، پيشگوئي‌ها در علايم آخرالزمان، (چاپ دوم، تهران: مركز نشر آثار علامه مصطفوي، 1386)ص42.
[9]. انتشار یافته در سایت؛ http://ensani.ir/fa/article.
پدیدآونده: رحیم کارگر
