نهضت و جهاد علمی امام محمد باقر (علیه السلام)

مقدمه:

از مهم‌ترین امتیازات امام باقر (علیه السلام) این است که ایشان بنیانگذار انقلاب فرهنگی و نهضت علمی شیعه و بلکه اسلام شمرده می‌شود. هر چند معارف اسلامی و تشیع به دست امام صادق (علیه السلام) انتشار و توسعه یافت و به اوج خود رسید، ولی پایه‌گذاری آن به دست حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) بود.

معرفی و زندگی‌نامه

مادر حضرت ام عبدالله دختر امام حسن مجتبی (علیه السلام) است و نخستین کسی بودند که ازنظر پدر و مادر فاطمی و علوی محسوب می‌شوند؛ امام محمدباقر (علیه السلام) در سال ۱۱۴ هجری در شهر مدینه توسط هشام بن عبدالملک به شهادت رسیدند و پیکر مبارکشان در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

نهضت و جهاد علمی امام

از مهم‌ترین امتیازات امام باقر (علیه السلام) این است که ایشان بنیانگذار انقلاب فرهنگی و نهضت علمی شیعه و بلکه اسلام شمرده می‌شود.

ایشان در دوران امامت خویش به نشر و اشاعه حقایق معارف الهی پرداختند و با تشریح مشکلات علمی جنبش علمی دامنه‌داری را به وجود آوردند؛ حضرت در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد و مقام علمی و اخلاقی ایشان مورد تصدیق دوست و دشمن بود.

روایات و احادیث بسیاری در زمینهٔ مسائل و احکام اسلامی، تفسیر، تاریخ اسلام و انواع علوم از حضرت نقل‌شده و به یادگار مانده است. رجال و شخصیت‌های علمی و همچنین یاران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که هنوز در حال حیات بودند خود را از دریای علم حضرت سیراب می‌کردند.

آوازه علوم و دانش امام محمدباقر (علیه سلام) چنان در جامعه اسلامی پیچیده بود که ایشان را باقرالعلوم یعنی گشاینده دریچه‌های دانش و شکافنده مشکلات علوم می‌دانستند؛ حضرت در مباحث علمی خویش اغلب به آیات قرآن کریم استناد می‌کردند و می‌فرمودند: هر مطلبی که گفتم، از من بپرسید که در کجای قرآن کریم است تا آیه مربوط به آن موضوع را بیان کنم.ظلم و ستم خاندان بنی‌امیه، نفرت مردم و در نتیجه ضعف دولت آنان، اقدامات عمر بن عبدالعزیز که مردم را به نقل و تدوین حدیث تشویق کرد و انقلاباتی که در مناطق مختلف مملکت اسلامی در نتیجه اختلافات به وجود آمده و باعث شده بود که خلفا به سرعت تغییر کنند؛ از جمله عوامل مهمی هستند که زمینه و فرصت مناسبی برای نهضت علمی امام باقر (علیه السلام) را فراهم کردند.

 امام باقر (علیه السلام) از این فرصت پیش آمده به وجه احسن استفاده نموده و شاگردان فراوانی در بخش‌های مختلف تربیت نمودند.

جهاد و نهضت علمی ایشان در بخش‌های زیر قابل تقسیم است:

تشویق به فراگیری علوم

امام محمد باقر (علیه السلام) با هدف ترویج علم در جامعه، در گام اول درباره اهمیت فراگیری دانش، ارزش و عظمت علما با تشویق مردم به فراگیری علوم زمینه‌سازی و اندیشه سازی نمود. در مورد تشویق به فراگیری علم فرمودند: «تمام کمال در سه چیز؛ فهمیدن دین، بردباری بر سختی‌ها و اندازه‌گیری معیشت است.»

همچنین به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره روش فراگیری علوم فرمود: «علم گنجینه‌هایی است و کلید آن پرسش است. پس سؤال کنید! خدا شما را مورد رحمتش قرار دهد؛ زیرا پرسش باعث می‌شود چهار کس ثواب ببرد: پرسش‌گر، معلم، شنونده و کسی که جواب می‌دهد»

آن حضرت درباره جایگاه علما و دانشمندان نیز فرموده‌اند: «به خدا سوگند! مرگ یک عالم در نزد شیطان، محبوب‌تر از مرگ هفتاد عابد است»

 نشر علوم

 از نکاتی که امام باقر (علیه السلام) در مرحله اندیشه‌ساری بدان اهتمام داشته، توجه به نشر علوم و توسعه آن است. تنها فراگیری علوم کافی نیست؛ بلکه باید در راه نشر آن نیز تلاش نمود.

ایشان در این زمینه فرمودند: زکات علم آن است که آن را به بندگان خدا تعلیم دهی.» امام محمد باقر (علیه السلام) در کنار این اندیشه‌سازی در زمینه معرفی مذاهب منحرفی چون غلات و مرجئه نیز به روشنگری پرداخت و آنان را به شدت مورد انتقاد قرار داده و به مردم معرفی نمود.

تدوین کتب

تفسیر القرآن، نسخة الحادیث، صحیفة احادیث، الرسالة الی سعد الاسکاف...

تربیت شاگردان

از مهم‌ترین جهادهای علمی ایشان تاسیس دانشگاه و تربیت شاگردان فراوان در بخش‌های مختلف است. تعداد شاگردان آن حضرت را 465 نفر شمرده‌اند که بعد از ایشان امام جعفر صادق (علیه السلام) این دانشگاه را توسعه داده و شاگردان زیادی از نقاط مختلف ممالک اسلامی در محضر ایشان به فراگیری علوم پرداختند که بعضا تعداد شاگردان امام جعفر صادق (علیه السلام) را بین 4 تا 6 هزار نفر دانسته‌اند.

بعد از دستور عمر بن عبدالعزیز که از جمله خلفای بنی امیه به شمار می‌رود، مبنی بر جمع‌آوری و تدوین حدیث، شاگردان برجسته‌ی امام محمد باقر (علیه السلام) این کار را به نحو احسن انجام دادند از جمله: محمد بن مسلم، جابر بن زید جعفی، زرارة بن اعین، حجر بن زائده حضرمی و غیره که هر کدام‌شان دارای کتب مختلفی می‌باشند.

امام محمد باقر (علیه السلام) با توجه به علوم واسعه و گسترده‌ای که داشت همانند دیگر امامام معصوم (علیهم السلام) مناظراتی با افراد متخلف از مذاهب و ادیان گوناگون داشته‌اند.

امروزه با توجه به پیشرفت زیادی که علوم داشته و کهکشان‌ها را در نوردیده و جهان را به مثابه‌ی یک دهکده کوچک قرار داده، اما متأسفانه هنوز جهالت از جهان رخت برنبسته، بلکه هر روز انسان‌های زیادی را به نام‌ها و روش‌های گوناگون به کام مرگ می‌فرستد و یا آن قدر بعضی‌ها را در جهل فرو می‌برد که این جاهلان به خود اجازه می‌دهند هر نوع هتک حرمتی را حتی به دین داشته باشند و یا مفاهیم دینی را به نفع‌شان تفسیر و تحلیل کنند.

نتیجه‌ی چنین رویکردی به وجود آمدن گروه‌های انحرافی چون طالب و داعش و القاعده و غیره می‌باشد که هر روز از مردم قربانی می‌گیرند. درد زمانی بیشتر می‌شود که این گروه‌های انحرافی از نام اسلام و مسلمانان استفاده کرده و انسان‌کشی می‌کنند.

سؤال این‌جاست که چطور و با چه وسیله‌ای می‌توان از گسترش روزافزون این گروه‌های انحرافی جلوگیری و روشنگری نمود و حداقل از جذب‌شدن افراد دیگر به این گروه‌ها جلوگیری نمود؟

اگر کمی به گذشته برگردیم می‌بینیم که مذاهب انحرافی زمانی در اسلام پدید آمدند که انسان‌ها علوم دینی و قرآنی را از اهل‌شان (اهل بیت) یاد نگرفته و یا اگر بعضا استفاده نموده بودند نتوانستند آن را درست تفسیر و تبیین کنند.

 امروزه نیز متاسفانه جامعه اسلامی از اهل‌بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) دوری نموده و قرآن را به نفع خودشان تفسیر می‌کنند که نتیجه آن نیز مشخص است.

نتیجه:

پس بر علما، دانشمندان و همچنین پژوهشگران و محققین جامعه اسلامی و رهروان پیروان اهل‌بیت (علیه السلام) لازم است که در این زمینه دست به کار شده و از سلاح علم و دانش استفاده نمایند و روشنگری کنند؛ همانند امامان و بزرگان دینی ما همچون امام محمد باقر (علیه السلام) و امام جعفر صادق (علیه السلام) که به جهاد علمی دست زده و برای آن زمینه‌سازی می‌نمودند.

منبع:

اقتباس از مقاله؛ نهضت و جهاد علمی امام محمد باقر (علیه السلام) ،درج شده در خبرگزاری آوا ؛ نویسنده: صالحه شریفی