مقدمه:
در هر دوره‌ای از تاریخِ بشر، فرد شاخص و منحصربه‌فردی وجود دارد که نشانه و گواهی از سوی خداست. چنین فردی یا پیامبر است یا وصی او. براین اساس، امامان معصوم(علیه السلام) حجت‌های الهی و واسطه بین خداوند و مردم اند، آنان انسان‌هاى برگزیده‌ای هستند که ماموریت هدایت انسان‌ها و تداوم بخشیدن به راه ترسیم شده از ناحیه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را برعهده دارند. از این رو، در روایات آمده حجت قبل از آنکه سایر انسان‌ها خلق شوند هست و آخرین فردى که از جهان رخت برمى‌بندد، حجت خداست. در این راستا، برخی صفات از ضروری‌ترین ویژگی‌های امام درنظر گرفته شده که علم، عدالت، عصمت و مصونیت از اشتباه از این موارد است. در ادبیات حدیثی شیعه، «حجّت» به‌عنوان لقبی برای ائمه معصومین(علیهم السلام) یا اصطلاحی برای مهم‌ترین ویژگی معنوی آنان مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ و آنان به‌عنوان «حجّت خدا» و استدلال قاطع خداوند یا «حجّت بالغه» مطرح می‌شوند. مفهوم حجت و ارتباط آن با حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) موضوع نوشتار حاضر می‌باشد.
مفهوم حجت
«حجّت» از نظر لغت، به معنای برهان و دلیل است که با آن حریف را قانع یا دفع کنند و جمع آن حجج و حجاج است.[1] این کلمه در قرآن مجید در موارد مختلفی به کار رفته است؛ از جمله: {لِئَلاَّ یکونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَةٌ بَعدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیماً}؛[2] تا اینکه برای مردم، پس از فرستادن پیامبران، در مقابل خدا بهانه و حجّتی نباشد و خدا توانا و حکیم است.
و نیز: {قُلْ فَلِلّهِ الحُجَّةُ البَالِغَةُ فَلَو شَاءَ لَهَداکمْ اَجْمَعین}؛[3] بگو برهان رسا (حجّت) ویژۀ خداوند است و اگر او می‌خواست، قطعاً همۀ شما را هدایت میکرد.
امام کاظم(علیه السلام) فرموده است: «اِنّ لِلَّهِ عَلَی النّاسِ حجّتینِ حُجَةً ظَاهِرَةً وَحُجَةً بَاطِنةً فَاَمَّا الظَاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الاَنبِیاءُ وَ الاَئِمَّةُ وَ اَمَّا البَاطِنَةُ فَالعُقُولُ»؛[4] خداوند را بر مردم دو حجّت است: یکی ظاهر که عبارت است از فرستادگان و پیامبران و امامان و دیگری باطن که آن عقول مردم است.
پیامبران و اوصیای آنان(علیهم السلام) از این جهت «حجّت» نامیده شدهاند که خداوند به وجود ایشان، بر بندگان خود احتجاج کند. آنان هم‌چنین دلیل بر وجود خدا هستند و گفتار و کردارشان، دلیل بر نیاز مردم به قانون آسمانی است.
بر اساس روایات فراوان، هرگز زمین خالی از حجّت نیست؛ چنان که از امام رضا(علیه السلام) پرسیده شد: آیا زمین از حجّت خالی میماند؟ حضرت فرمود: «لَوْ بَقِیتْ بِغَیرِ اِمَامٍ لَسَاخَتْ»؛[5] اگر زمین به اندازۀ چشم برهم زدنی از حجّت خالی باشد، اهلش را فرو میبرد.
از دیدگاه شیعه، حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه) آخرین حجّت الهی است؛ از این رو به حجة بن الحسن العسکری(علیهما السلام) شهرت دارد.[6]
داود بن قاسم گوید: از امام دهم(علیه السلام) شنیدم که میفرمود: «الخَلَفُ مِنْ بَعْدِی الحَسَنُ فَکیفَ لَکمْ بِالْخَلَفِ مِنْ بَعْدِ الخَلَفِ فَقُلتُ لِمَ جَعَلَنِی اللّهُ فِداک فَقَالَ: اِنَّکم لا تَرَوْنَ شَخْصَهُ وَ لایحِلُّ لَکم ذِکرُهُ بِاسمِهِ فَقُلتُ کیفَ نَذکرُهُ فَقَال: قُولُوا الحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ»؛[7] جانشین من، پسرم حسن است. شما نسبت به جانشینِ پس از جانشین من چه حالی خواهید داشت؟ عرض کردم: خداوند مرا قربانت کند! چرا؟ فرمود: برای آنکه شخص او را نمی‌توانید ببینید و ذکر او به نام مخصوصش روا نیست. عرض کردم: پس چطور او را یاد کنیم؟ فرمود: بگویید حجّت از خاندان محمد(صلی الله علیه و آله).
نتیجه :
بنا بر آن‌چه از روایات به دست می‌آید، هرگز زمین خالی از حجّت خدا نیست و حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه) آخرین حجّت الهی است؛ از این رو به حجة بن الحسن العسکری(علیهما السلام) شهرت دارد، در بیشتر روایات این لقب به صورت «الحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ» به کار رفته است.[8]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. ر.ک. لسان العرب: ج2/228.
[2]. نساء(4):165.
[3]. انعام(6):149.
[4]. کافی: ج1/15.
[5]. علل الشرایع: ج1/198.
[6]. بحارالانوار: ج25/ح6 و ج97/343.
[7]. کتاب الغیبة: 202/ح169؛ کافی: ج1/328.
[8]. ر.ک. همان؛ علل الشرایع: ج1/245؛ کمال الدین و تمام النعمة: ج2/648.
[9]. سلیمیان، خدامراد: «فرهنگ نامه مهدویت»، تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ج1، صص163-165.
