نقشه راه انتظار (نگاهی به وظایف منتظر برگرفته از دعای زمان غیبت)

بسمه تعالی

نقشه راه انتظار (نگاهی به وظایف منتظر برگرفته از دعای زمان غیبت)

زهیر دهقانی آرانی – بهار 1393

روزگار غیبت دوران دوری و فراق دردانه هستی و خلیفه الهی، امام حق و ولی صدق، حضرت حجه بن الحسن المهدی علیه الصلاه و السلام است. گذار از این زمانه تاریك و پرخطر، امری بس خطیر و مشكل است و بدون یاری و راهبری پیشوای معصوم، غیر ممكن. امامان هدایت خود سختی این دوران را به گوش پیروان رسانیده­اند و از خطرات آن حذر داده ­اند. با وجود این ناهمواریها، پاداش به سلامت گذشتن از این مسیر پرتلاطم و دشوار، قابل شمارش و پیمایش نیست.

حال سوال اینجاست كه چگونه می­توان در این میدان پرخطر، عقیده را مرزبانی نمود و ایمان و امید را نگاهبانی؟ یكی از راهكارهای دستیابی به پاسخ، رجوع به ادعیه ای است كه امامان هدایت به پیروان خویش در دوران غیبت سفارش نموده­اند. این نیایشها اگرچه به ظاهر گفتگوی بنده است با مولای خویش ولی درون خویش گفته­هایی نهفته دارد كه جهت­نمای حركت منتظر را در این عصر پرآشوب به سمت و سوی هدایت رهنمون می­كند و كردار او را با تراز الهی همگون.

از میان ادعیه زمان غیبت، دعایی كه كتاب شریف كمال الدین شیخ صدوق به نقل از شیخ عَمری نایب اول امام عصر صلوات الله علیه بیان نموده­اند، حاوی معارفی عمیق و پربهاست. توصیف و تفسیر كامل این دعا نه در این نوشتار مختصر می­گنجد و نه نویسنده خود را یارای ورود به این بحر ژرف می­بیند. لذا تنها به برداشتهایی كوتاه از قسمتی از دعا پرداخته می­شود كه از آن می­توان نقشه راه انتظار را دریافت.

این نیایش با دعای معروف "اللهم عرفنی نفسك فانك ان لم تعرفنی نفسك ..." آغاز می­گردد كه خواندن این فقرات در منابع حدیثی دیگر نیز در دوران غیبت سفارش شده است. پس از آن نعمت شناخت امامان هدایت و نام جانشینان حقیقی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ذكر می­گردد. در پی این فقرات است كه عبارات مورد استناد این نوشتار در قالب جملاتی ناب و بدیع چنین رخ می­نماید:

"اللَّهُمَّ فَثَبِّتْنِي عَلَى دِينِكَ وَ اسْتَعْمِلْنِي بِطَاعَتِكَ وَ لَيِّنْ‏ قَلْبِي‏ لِوَلِيِ‏ أَمْرِكَ وَ عَافِنِي مِمَّا امْتَحَنْتَ بِهِ خَلْقَكَ وَ ثَبِّتْنِي عَلَى طَاعَةِ وَلِيِّ أَمْرِك‏"

این فقره شامل 5 دعاست كه به هریك به صورت مجزا پرداخته می­شود:

ثابت قدمی در دین:

v      "اللَّهُمَّ فَثَبِّتْنِي عَلَى دِينِكَ" (بارالها! مرا بر دين خود استوار بدار):

• ثبّت از باب تفعیل بوده و نشان از تدریج دارد (تثبیت در مقابل ثبوت). این فقره نشان می­دهد باید لحظه به لحظه بر دین پاسبان بود و از پروردگار ثابت­قدمی مداوم طلب نمود.
• ثابت قدم بودن در دین امری است كه به طور متعدد در ادعیه صادره از پیامبر گرامی اسلام ص و ائمه هدی ع آمده و مورد تاكید قرار گرفته استو این اهمیت موضوع را هویدا می­سازد. چه بسیارند كسانی كه در ابتدای كار ایمانی راسخ و نیتی خالص داشته­اند ولی در ادامه پایشان لغزیده و به وادی گمراهی و هلاكت سرنگون گشته­اند. این مساله به ویژه در دوران غیبت كه دوران تمحیص و غربالگری بوده و نگاه داشتن ایمان در آن بسیار سخت و دشوار توصیف شده، ارزشی مضاعف می یابد.
• ثبوت گاهی بی واسطه نسبت داده می­شود (مانند اینجا) و گاهی به قلب (ثبت قلبی،نثبت فؤادك) و گاهی به قدم (ثبت اقدامنا).
• چنانچه در ادعیه قرآنی كه واژه تثبیت در آنها به كار رفته نظری بدوزیم، معمولا كاری عظیم و مشكل پیش رو بوده و احتمال لغزش و جازدن وجود داشته است. به عنوان مثال وقتی كه طالوت و سپاه كم تعداد او در مقابل سپاه عظیم طالوت قرار گرفتند، چنین دعا نمودند: "رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرين‏"بقره 250
• مرحوم آیه الله بهجت ره به رهبر معظم انقلاب خواندن این دعا را سفارش می­نمودند: "یا الله یا رحمان یا رحیم یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینك" این سفارش نشانگر اهمیت توجه به ثبوت در دین –به ویژه در این روزگار- است.

عملگرایی و طاعت محوری:

v      "وَ اسْتَعْمِلْنِي بِطَاعَتِكَ" (و مرا در طاعت خود به كار گیر):

• عبارت فوق تعبیر زیبایی است كه هم درصدد جهت دهی به عمل انسان است (تنها به سوی طاعت و انجام دستورات الهی) و هم درخواست توفیق از جانب خداوند می­گردد چرا كه بدون توفیق الهی پیمودن چنین مسیری ممكن نیست و هم از خداوند خواسته می­شود طاعت و دستور الهی به واسطه خود فرد –و نه فرد دیگری- انجام شود. (واستعملنی)
• مشابه تعبیر فوق در ادعیه دیگر نیز مشاهده می­شود مثلا در صحیفه سجادیه (دعاهای 14، 16، 20، 24 و ...) یكی از جایگاههای این دعا كه در اصول كافی نیز ذكر گردیدههنگام خروج از منزل است كه در آن جایگاه از خداوند خواسته می­شود كردار روزانه در راستای فرامین الهی باشد.

دلدادگی به امام:

v      "وَ لَيِّنْ‏ قَلْبِي‏ لِوَلِيِ‏ أَمْرِكَ" (و قلبم را براى ولىّ امرت نرم كن‏):

• لیّن به معنای نرمی و ضد خشونت است و در مورد اشیاء و اخلاق به كار می رود. صفت لین و نرمی در قرآن كریم برای گفتارو قلب به كار رفته است.
• دوران غیبت زمان سنگدلی انسانها به واسطه دوری از حجت خداست. فراموشی آن یگانه هستی غبار بر پنجره دل می­نشاند و این تیره­دلی راه بر شعاع روحبخش آفتاب عالم­تاب می­بندد.   پذیرش امام قلب و روانی آماده می­طلبد تا دوست دل را "به هرجا كه خاطرخواه اوست" ببَرد. در این فراز زیبا از خداوند درخواست می­شود دل آنچنان نرم و لطیف گردد كه نام و یاد حجت خدا را با تمام وجود پذیرا باشد.
• امام، هادی باطنی انسانهاست و هدایت او به شیوه "ایصال الی المطلوب" است و دست هدایتگر او انسان هدایت خواه را تا سرمنزل مقصود همراهی می­كند. ولی این هدایت شرطی هم دارد كه البته به قابل – خود انسان- مربوط است و باید قابلیت هدایت را در خود مهیا نماید. در این فراز دعا آمادگی دل برای دستگیری امام خواسته می­شود و صد البته دلی را كه به دلدار سپرده شود، دیگر غمی نیست!
• عبارت زیبای بالا تعبیری یكتاست كه مطابق جستجوی نویسنده سطور، در دعای دیگری بدین صورت نیامده است.

سالم گذر كردن از فتنه ها:

v      "وَ عَافِنِي مِمَّا امْتَحَنْتَ بِهِ خَلْقَكَ" (و مرا از آنچه خلق را بدان امتحان مى‏كنى سلامت بدار‏):

• دوران غیبت، گاهِ امتحانات سخت و فتنه­های دشوار است و گذر از این مسیر پر پیچ و خم با دره­های تاریك و ژرف، بدون حفاظت و دستگیری بَلَدِ این راه، ناممكن. در این فراز دعا، مؤمن از خداوند می­خواهد كه از این دوران –كه از آزمایش آن گریزی نیست- جان سالم به در بَرَد و گوهر ایمان خویش را به منزل مقصود برساند.
• گرچه آزمونهای دشوار از اقتضائات طبیعی دوران غیبت و دوری از امام است، ولی ائمه طاهرین راه عبور و پشت سر نهادن این ابتلائات را نیز به پیروان نشان داده­اند. از جانب دیگر هم یاری و عنایت خداوند در این دوران بیش از زمان حضور، سالكان طریق را در بر می­گیرد و هم پاداشی عظیم برای ایشان در نظر گرفته شده است.
• عبارت "عافنی" را می­توان به دو صورت معنا نمود: الف- معافم بدار ب- به سلامتم بدار. شاید برداشت دوم هم به لحاظ ادبی و هم به لحاظ معنایی مناسبتر باشد چرا كه امتحانات دوران غیبت برای هر مؤمن امری اجتناب ناپذیر است و تعالی و پیشرفت مؤمن با گذر از این امتحانات حاصل می­گردد.

ثابت قدمی در پیروی از امام:

v      "وَ ثَبِّتْنِي عَلَى طَاعَةِ وَلِيِّ أَمْرِك" (و مرا در اطاعت ولىّ امرت استوار كن‏)

• درخواست دیگری كه در این دعا از خداوند می­شود، ثابت قدمی در اطاعت عملی از امام معصوم ع است. نكته جالب توجه در این عبارت آن است كه تنها اطاعت مورد درخواست نیست بلكه پایداری در اطاعت مسألت می­گردد و شاید علت آن به ماهیت زمان غیبت بازگردد كه مدعیان اطاعت از امام بسیارند ولی آنانكه در هر حال و هر امری از امام را جامه عمل می­پوشانند، كم و نادرند و آنجا كه اطاعت و اجرای دستورات امام با خواسته­ها و تمایلات انسان تعارض می­­یابد و یا منافع وی را تهدید می­كند، ثابت قدمی در این راه، منتظران حقیقی را از مدعیان جدا می­سازد.
• تكرار عبارت "ثَبِّتْنِي" در این دعا اهمیت و جایگاه پایداری و محكم ماندن در مسیر دشوار انتظار را هویدا می­سازد. علاوه بر آنكه جداسازی عبارت اخیر –با آنكه ثابت قدمی در دین متضمن اطاعت از امام نیز هست، شاید حاكی از اهمیت و تاكید همراهی عملی و ثابت قدمی در اطاعت از امام باشد.

امید كه همه ما مشمول این دعای شریف واقع شویم و از منتظران حقیقی آن امام همام باشیم.

 - امام صادق ع: إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَيْبَةً الْمُتَمَسِّكُ فِيهَا بِدِينِهِ كَالْخَارِطِ لِلْقَتَادِ بِيَدَيْه‏ : صاحب اين امر را غيبتى است كه در آن هر كس دين خود را نگاه دارد همانند كسى است كه با كشيدن دست به ساقه قتاد خارهاى آن را از آن بكند. الغيبة( للنعماني)، النص، ص: 169

 - امام سجاد ع: يَا أَبَا خَالِدٍ إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَيْبَتِهِ الْقَائِلِينَ بِإِمَامَتِهِ وَ الْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ مِنْ أَهْلِ كُلِّ زَمَان‏ : اى ابو خالد مردم زمان غيبت او كه معتقد بامامت او و منتظر ظهورش هستند از مردم هر زمانى برترند - كمال الدين و تمام النعمة، ج‏1، ص: 320

 - حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُكَتِّبُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيِّ بْنُ هَمَّامٍ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ ذَكَرَ أَنَّ الشَّيْخَ الْعَمْرِيَّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ أَمْلَاهُ عَلَيْهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَدْعُوَ بِهِ وَ هُوَ الدُّعَاءُ فِي غَيْبَةِ الْقَائِمِ ع: ابو علىّ گويد: اين دعا را شيخ ابو جعفر عمرىّ براى من املا فرمود و امر كرد كه آن را بخوانم و آن دعاى غيبت قائم عليه السّلام است‏. كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص: 512

 - نكته جالب آنكه سید بن طاوس در جمال الاسبوع بعد از ذكر دعاهاى وارده بعد از نماز عصر جمعه و صلوات كبیره این دعا را ذكر كرده و فرموده و اگر براى تو عذرى باشد از جمیع آنچه ذكر كردیم پس حذر كن از آنكه مهمل گذارى خواندن این دعا را پس بدرستیكه ما شناختیم این را از فضل خداوند جل جلاله كه مخصوص فرموده ما را به آن پس اعتماد كن به آن – به نقل از مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی

 - از جمله الغيبة( للنعماني)، النص، ص: 66

 - به عنوان مثال ر ك: مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏1، ص: 33 و 142

 -  امام صادق ع: وَ اللَّهِ لَتُمَحَّصُنَّ وَ اللَّهِ لَتُغَرْبَلُنَّ كَمَا يُغَرْبَلُ الزُّؤَانُ مِنَ الْقَمْح‏ -  الغيبة (للطوسي)، النص، ص: 340

 - این دعا، همان دعای غریق است كه امام صادق ع به عبدالله بن سنان سفارش خواندن آنرا در هنگام فراوانی شبهات و ترس گمراهی نموده اند. كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص: 352

 - اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ فَضْلِكَ وَ أَتْمِمْ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ وَ اسْتَعْمِلْنِي فِي طَاعَتِكَ وَ اجْعَلْ رَغْبَتِي فِيمَا عِنْدَك‏ ... - الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2، ص: 542

 - مفردات راغب، لسان العرب واژه لین

 - فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً: با او سخن نرم بگويند - طه: 44

 - ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‏ ذِكْرِ اللَّهِ‏: آنگاه وجودشان و دلهايشان بسوى ياد خدا نرم و مطيع مي شود – الزمر:23

 - همچون كسب معرفت و یا اتباع از نائبان عام امام ع: وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُم‏ - كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص: 484

 - به عنوان مثال: الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ - كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص: 645