مقدمه:

در این عالم، به جهت نظمی که خداوند متعال در آن قرار داده‌است، بین همه اجزاء و افراد، ارتباط و پیوند تنگاتنگی وجود دارد که اساسی‌ترین پیوند، میان ذوات مقدس معصومین (علیهم ‌السلام) با تمام هستی، از ابتدا‌ی خلقت تا پایان تاریخ است. در این میان، ارتباط ناگسستنی امام حسین (عليه ‌السلام) و حضرت مهدی (عجل ‌الله ‌تعالي فرجه ‌الشريف)، ارتباطی شگرفت و پرمعناست. میان این دو امام، راز و رمزی است که یاد و نام آنان را همیشه در کنار هم، نگاه داشته‌است.

در قسمت اول به بحث در خصوص جلوه‌هايي از ارتباطات میان اين دو امام همام در آیات و روایات پرداختیم و اینک بنا داریم به بررسی این ارتباط در ادعیه و زیارات تشرفات و برخی دیگر از موضوعات بپردازیم.

ج) ادعيه و زيارات

بررسي ادعيه و زيارات مربوط به سيدالشهدا (عليه‌ السلام) و امام عصر (عجل ‌الله ‌تعالي فرجه ‌الشريف) یکی از مواردی است که می‌تواند ما را به ارتباط وثيق و تنگاتنگ ميان اين دو نور پاك، رهنمون شود. در اين قسمت، به نمونه‌هايی از این ادعیه و زیارات اشاره مي‌شود:

1. ياد حضرت مهدي (عجل‌ الله‌ تعالي فرجه ‌الشريف)، در ميلاد امام حسين (عليه ‌السلام)

در توقيع مبارك حضرت امام حسن عسگري (عليه ‌السلام) براي قاسم بن علاء همداني آمده‌است: « در روز تولد امام حسين (عليه‌ السلام) اين دعا را بخوان: « اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْمَوْلُودِ فِي هَذَا الْيَوْمِ الْمَوْعُودِ بِشَهَادَتِهِ قَبْلَ اسْتِهْلَالِهِ وَ وِلَادَتِهِ بَكَتْهُ السَّمَاءُ وَ مَنْ فِيهَا وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ عَلَيْهَا... الْمُعَوَّضِ مِنْ قَتْلِهِ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ نَسْلِهِ وَ الشِّفَاءَ فِي تُرْبَتِهِ وَ الْفَوْزَ مَعَهُ فِي أَوْبَتِهِ وَ الْأَوْصِيَاءَ مِنْ عِتْرَتِهِ بَعْدَ قَائِمِهِمْ وَ غَيْبَتِه»؛[1] « خداوندا! تو را به مقام مولود اين روز مي‌خوانم، کسی كه پيش از به دنیا آمدنش، وعده و خبر شهادتش داده شد و آسمان و هر كس که در آن بود و زمين و هر كس بر روي آن بود، بر او گريه كرد... کسی كه در عوض شهادتش، ائمه (عليهم ‌السلام) از نسلش و شفا در تربتش قرار گرفت و زمانی که پس از سپری شدن دوران غیبت قائم (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه ‌الشريف) همراه با اوصیائی از عترتش رجوع می‌کند، فوز و رستگاری با اوست».

هم‌چنین، نقل شده‌است که در روز تولد امام حسین (عليه ‌السلام)، جبرئيل امين، لوح ‌نوشته‌ای را از طرف خداوند و به عنوان چشم‌روشنی، برای پیامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) هدیه آورد. رسول اکرم (صلي الله عليه و آله وسلم) پس از آن که نوشته‌های لوح را مطالعه کردند، فرمودند: « سزاوار نيست كه اين چشم‌روشني به شخصي غير از فاطمه زهرا (عليها السلام) سپرده شود».

اهمیت این صحیفه، به جهت آن است که در روز ولادت امام حسین (عليه‌ السلام) نازل شده و شامل ذکر و یاد امام زمان (عجل ‌الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) است.[2]

در این صحیفه، آن‌جا که نوبت به نام مقدّس امام حسين (عليه‌ السلام) مي‌رسد، آمده‌است: « ...جَعَلْتُ كَلِمَتِيَ التَّامَّةَ مَعَهُ وَ الْحُجَّةَ الْبَالِغَةَ عِنْدَهُ...»؛ « كلمه تامه و حجت بالغه خود (امام زمان) را با حسين (عليه‌ السلام) و نزد او قرار دادم».[3]

2. ياد حسين (عليه ‌السلام)، در ميلاد امام زمان (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف)

محدث بزرگوار، شيخ عباس قمي؛ در مفاتيح الجنان آورده است: « با فضيلت‌ترين اعمال شب نيمه شعبان-كه باعث آمرزش گناهان است- زيارت امام حسين (عليه ‌السلام) مي‌باشد. هر كه مي‌خواهد، روح صد و بيست و چهار هزار پيامبر با او مصافحه كند، امام حسين‌ (عليه‌ السلام) را در این روز زيارت كند».[4]

3. شب قدر و ياد امام حسين (عليه ‌السلام)

شب قدر، شب امام زمان (عليه ‌السلام) است؛ چرا که ملائكه و روح، بر آن حضرت، نازل شده و تقدير امور را در اختيار او مي‌گذارند.

شيخ عباس قمي مي‌نويسد: « بدان كه احاديث در فضيلت زيارت امام حسين (عليه‌ السلام) در ماه مبارك رمضان - خصوصاً شب اول و نيمه و آخر آن و به خصوص شب قدر- بسيار است».[5]

از حضرت امام صادق (عليه ‌السلام) نیز مروي است: « چون شب قدر فرا می‌رسد‌، منادي از آسمان هفتم و از بطن عرش ندا مي‌كند كه حق تعالي هر كسي را كه به زيارت قبر حسين (عليه‌ السلام) آمده، آمرزيد».

4. دعاي ندبه و ياد امام حسين (عليه‌ السلام)

يكي از دعاهاي بسيار مهم و با ارزش در نزد شيعه، دعاي ندبه است كه عاشقان حضرت ولي عصر (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف)، هر صبح جمعه دور هم گرد آمده و با خواندن آن، با حضرتش تجديد عهد و پيمان مي‌كنند. در بخش‌هايي از اين دعا، به جدّ بزرگوار امام زمان (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف)، سالار شهيدان اشاره می‌شود:

« أيْنَ الْحَسَنُ و أيْنَ الحُسَيْنُ أيْنَ أبناءُ‌ الْحُسَينِ»؛ « حسن (عليه ‌السلام) كجا است؟ حسين (عليه ‌السلام) چه شد؟ فرزندان حسين كجايند و چه شدند؟».

« أيْنَ الطّالبُ بِدَمِ الْمَقتولِ بِكَربَلا؟»؛ « كجاست کسی که طالب خون شهيد كربلاست؟».

5. زيارت عاشورا و ياد مهدي (عجل‌ الله‌ تعالي فرجه ‌الشريف)

زيارت عاشورا- كه از سوي امام محمد باقر (عليه ‌السلام)، و در واقع از ناحيه خداوند متعال به شيعيان و شيفتگان، تعليم داده شده‌است- دارای مضامين والايي است.

در يكي از قسمت‌هاي این زيارت، چنين آمده‌است: « ان يرزقني طلب ثارك مع امام منصور من اهل بيت محمد »؛ « همانا من از خداوند، خون‌خواهي تو را در كنار امام ياري شده که از خاندان پيامبر است می‌طلبم».

و در قسمتي ديگر از این زیارت نیز، چنین حاجتی خواسته می‌شود: « ان يرزقي طلب ثاري [كم] مع امام هدي [مهدي] ظاهر ناطق بالحق منكم».

6. روز عاشورا و ياد حضرت مهدي (عجل ‌الله ‌تعالي فرجه ‌الشريف)

امام باقر (عليه ‌السلام) فرمود: « يكديگر را در روز عاشورا و در مصيبت امام حسين (عليه ‌السلام) تعزيت گوييد و بگوييد: « عَظَّمَ اللَّهُ أُجُورَنَا بِمُصَابِنَا بِالْحُسَيْنِ (علیه السلام) وَ جَعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِنَ الطَّالِبِينَ بِثَأْرِهِ مَعَ وَلِيِّهِ وَ الْإِمَامِ الْمَهْدِيِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ »؛ « خداوند اجر ما و شما را در مصيبت حسين‌ (عليه ‌السلام) بزرگ گرداند و ما و شما را از كساني قرار دهد كه به همراه وليّ امام حسين، مهدي آل محمد (عليهم ‌السلام)، به خون‌خواهي او بر می‌خیزند».[6]

هم‌چنین در دعايي كه از امام صادق (عليه ‌السلام) نقل شده‌است، مي‌خوانيم: « أللَّهُمَّ رَبَّ الْحُسَيْنِ اشْفِ صَدْرَ الْحُسَيْنِ وَ اطْلُبْ بِثَأْرِه ».[7]

7. حرم امام حسين (عليه‌ السلام) و دعاي فرج

از جمله اماکنی كه در آن، دعا براي تعجيل فرج مؤكد است، بارگاه ملکوتي سالار شهيدان است. صاحب « مكيال المكارم» در اين‌باره مي‌نويسد: « هر گاه مؤمن در حرم امام حسين (عليه ‌السلام)، انواع ظلم و مصيبتي كه بر آن حضرت و خاندانش وارد آمده را یاد کند و بداند كه خون‌خواه آن جناب و انتقام‌گيرنده از دشمنان و ستم‌كنندگان به او، مولايمان صاحب‌الزمان (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) است، عقل و مودتش او را خواهند برانگيخت كه براي تعجيل فرج و ظهور آن حضرت دعا نمايد و با تضرع و زاري اين امر را از درگاه الهي بخواهد».

8. حقيقت انتظار در بارگاه امام حسين (عليه‌السلام)

در يكي از زيارت‌نامه‌هاي بارگاه ملكوتي امام حسين (عليه ‌السلام)، آمده‌است: « السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنْ لَمْ أَكُنْ أَدْرَكْتُ نُصْرَتَكَ بِيَدِي فَهَا أَنَا ذَا وَافِدٌ إِلَيْكَ بِنُصْرَتِي قَدْ أَجَابَكَ قَلْبِي وَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ بَدَنِي وَ رَأْيِي وَ هَوَايَ عَلَى التَّسْلِيمِ لَكَ وَ الْخَلَفِ الْبَاقِي مِنْ بَعْدِكَ الْأَدِلَّاءِ عَلَى اللَّهِ مِنْ وُلْدِكَ فَنُصْرَتِي لَكُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِين»؛[8]« درود بر تو ‌اي فرزند رسول‌الله (صلي الله عليه و آله وسلم). اگر چه من، زمان شما را درك نكردم تا شما را با دستم نصرت كنم، اما اكنون با قلب، گوش، چشم، بدن، رأي و همه خواسته‌‌هايم، تسليم امر شما هستم و در راه نصرت شما و جانشينان شما- که راهنمايان به سوي خدا و از فرزندان شما می‌باشند- هستم. اكنون تمام نصرت و ياري من براي شما آماده است، تا هنگامي كه خداوند اراده و حكم كند و او بهترين حاكمان است».

اين فراز، معنا و مفهوم انتظار و كيفيت آمادگي براي ظهور امام زمان (عليه ‌السلام) را روشن مي‌سازد؛ چراکه همراه کردن جان و دل، عقل و سر، و رأی و خواسته‌ها در راه امام معصوم و مقدم داشتن او بر اراده و خواست خود، روح انتظار است.

د) تشرفات

در اينجا به ذکر دو نمونه از اين تشرفات اشاره مي‌شود:

1. عنايت حضرت مهدي (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) به مجالس ذكر امام حسين (عليه ‌السلام)

علامه اميني؛ در جلد اول کتاب « الغدير» مي‌گويد: « در ميان اصحاب ما مشهور است كه خواندن قصيده « ابن عَرَنْدَس» در هر مجلسي، موجب تشريف‌فرمايي حضرت بقية الله - روحي له الفداه - به آن مجلس مي‌شود.

خطيب بزرگ شيعه، مرحوم شيخ عبدالزهراء كعبي؛ مي‌گويد: « يك روز، بعد از ظهر، وارد صحن مطهر امام حسين (عليه ‌السلام) شدم. شخصي در مقابل يكي از حجره‌هاي صحن شريف -كه كتاب‌هاي مذهبي مي‌فروخت و با من سابقه آشنايي داشت- مرا ديد و گفت: « كتاب كوچكي دارم كه به نظرم براي شما خوب باشد و در آن، اشعاري بسيار زيبا، مکتوب است. قيمت آن هم اين است كه يك بار آن را برايم بخواني». كتاب را گرفتم و دیدم که كتاب مفيد و سودمندي است؛ زيرا قصاید ابن عَرَنْدَس حلّي - كه مدت‌ها دنبال آن مي‌گشتم- در آن بود. در يكي از رواق‌ها نشستیم و من به خواندن آن اشعار براي كتاب‌فروش مشغول شدم و هر دو اشك مي‌ريختيم كه ناگهان سيدي از بزرگان عرب را ديدم كه در برابرم ايستاده، به اشعارگوش مي‌دهد و گريه مي‌كند.

من، هم‌چنان به خواندن مشغول بودم تا به این ابیات رسیدم:

 اَيُقْتَلُ ظَمْآناً حُسينٌ بِكَربلا

وَ في كُلِّ عُضوٍ مِن اَنامِلِهِ بَحرٌ

وَ والدُهُ السّاقي عَلَي الحَوضِ في غَدٍ

وَ فاطمَةُ ماءُ الفُراتِ لَها مَهرٌ

فَوا لَهفَ نَفسي لِلحُسين و ما جَني

عَلَيه غَداةَ الطَّفِّ في حَربِهِ الشِّمْرُ

 ـ آيا حسين (عليه ‌السلام) بايد در كربلا تشنه به شهادت برسد، با آن‌كه در هر انگشت او دريايی يافت مي‌شود؟

ـ و با آن كه پدرش علي (عليه ‌السلام) در روز رستاخيز، مردم را از حوض كوثر سيراب مي‌كند و آب فرات، مهريه مادرش فاطمه (عليها السلام) است؟

ـ پس آه و فغان بر حسين (عليه‌ السلام) و جنايت‌‌هايي كه شمر در كربلا نسبت به حضرتش روا داشت.

شعر که به این‌جا رسید، گريه آن بزرگوار شدت گرفت. رو به ضريح امام حسين (عليه‌ السلام) كرد و بيت « أ يقتل ظمآنا...» را تكرار ‌نمود و همچون زن جوان‌مرده شروع به گریستن کرد. همين كه اشعار را به پايان رساندم، ديگر آن بزرگوار را نديدم. براي ديدن ايشان، از صحن خارج شدم تا شايد او را بيابم؛ ولي ايشان را پیدا نکردم و به هر كجا رو نمودم، اثري نيافتم.گويا از برابر چشمانم غايب شده بود. به يقين دانستم كه ایشان، حضرت حجت و امام منتظر (عليه‌ السلام) بوده‌است».[9]

2. سفارش حضرت مهدي (عجل ‌الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) به زيارت عاشورا

محدث نوري، حكايت سيد رشتي را چنين نقل مي‌كند كه: « حضرت به سيد، دستور خواندن نافله (خصوصاً نافله شب)، زيارت جامعه و زيارت عاشورا را داد و بعد از آن فرمود: شما چرا نافله نمي‌خوانيد؟ نافله، نافله، نافله! شما چرا عاشورا نمي‌خوانيد؟ عاشورا، عاشورا، عاشورا! شما چرا جامعه نمي‌خوانيد؟ جامعه، جامعه، جامعه!».[10]

خاتمه

دولت حضرت مهدي (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه ‌الشريف) و رجعت امام حسين (عليه‌ السلام)

« رجعت»، مسأله‌اي است كه در زمان ظهور، نمود پيدا مي‌كند و در حقیقت حضرت ولي عصر (عليه ‌السلام)، صاحب آن است. اولين امامي كه در دولت كريمه، رجعت مي‌كند، امام حسين (عليه ‌السلام) است و ایشان همان کسی است که بعد از امام زمان (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف)، حاكم و امام حكومت مي‌باشد.

چنان‌چه امام صادق (عليه‌ السلام) در این‌باره فرموده‌اند: « اولين كسي كه زمين به رويش شكافته مي‌شود و به دنيا برمي‌گردد، حسين بن علي (عليه ‌السلام) است».[11]

هم‌چنین از امام محمد باقر (عليه ‌السلام) نقل شده است: « امام حسين (عليه‌السلام) در شب عاشورا به اصحابش فرمود: " شما را به بهشت بشارت باد. به خدا قسم كه بعد از آن‌چه بر ما جاري می‌شود، تا زمانی‌ که خداي تعالي بخواهد، مكث خواهيم كرد؛ بعد از آن، خداوند ما و شما را در هنگامي كه قائم ما ظاهر شود، بیرون خواهد آورد و از ظالمین انتقام خواهد كشيد و ما و شما آنان را در سلاسل و اغلال، و گرفتار به انواع عذاب و نكال مشاهده خواهيم كرد...».[12]

امام حسين (عليه‌ السلام) هم‌چنین در روز عاشورا، باز از رجعت خود سخن گفته و فرموده‌ است: « من اولين كسي خواهم بود كه زمين برای او شكافته مي‌شود و رجعت مي‌كند».[13]

امام صادق (عليه‌ السلام) نیز در تأویل آيه شريفه { ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمْ الْكَرَّةَ عَلَيْهِم}[14] فرموده‌اند: « مقصود، زنده شدن دوباره امام حسين (عليه ‌السلام) و هفتاد تن از اصحابش در عصر امام زمان (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) است؛ در حالي كه كلاه‌خودهايي طلايي بر سر دارند و به مردم، رجعت و زنده شدن دوباره حضرت حسين (عليه ‌السلام) را اطلاع مي‌دهند تا مؤمنان به شك و شبهه نيفتند».

فرصت‌ها

شناختن پيوندها و ارتباطات میان قیام امام حسین (عليه ‌السلام) و قیام امام زمان (عجل‌ الله‌ تعالي فرجه‌ الشريف)، فواید و فرصت‌هایی را پیش روی ما می‌گذارد که از جمله آن، این موارد است:

1. به کمک این شناخت، می‌توان انديشيد و فرهنگ غني شيعه را تبيين و پالايش نمود.

2. با توجه به مشابهت ياران هر دو قيام (نقش جوانان و زنان در هر دو دوره) و اشتراك اهداف هر دو نهضت، عرصه را براي حضور و ظهور امام زمان (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) ‌فراهم کرد.

3. با توجه به مبحث « مديريت تحول» مي‌توان از نهضت امام حسين (عليه ‌السلام)، براي بسط و تعميق انديشه انسان مدرنِ عصر غيبت، بهره جست و نگذاشت تكرار تاريخ، خاطره‌هاي تلخ و سياه را استمرار بخشد.

عبرت‌ها

1. همان‌طور که وضعيت نابسامان اجتماعي و سياسي عصر امام حسین (عليه‌ السلام)، منجر به شهادت غريبانه ایشان شد؛ امروز نیز وضعیت نامطلوب اجتماعی به طولاني شدن غيبت می‌انجامد.

2- مردمی که حاضر به همكاري با حسین (عليه ‌السلام) نشدند، انسان‌ها‌یی به ظاهر متدین بودند که نماز مي‌خواندند، قرآن تلاوت مي‌كردند، روزه مي‌گرفتند و به حج مي‌رفتند؛ اما عبادت‌هایشان خالي از روح ولايت بود[15] و به همین علت، وقتي امام زمانشان در هشتم ذي‌حجه، مكه را به سمت كوفه ترك کرد، آن‌ها به سوي مني و عرفات رفتند...

اين مسئله، تهديدی بسيار جدي براي ما است؛ چراکه نبايد از وجود امام عصر (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) غافل بود و سرگرم دنيا و یا حتي غرق در عبادت بدون ولايت شد.

3. همان‌طور که انسان‌‌هاي زمان امام حسين (عليه‌ السلام) در برابر وجدان تاريخ و در محكمه عدل خداوند متعال، محكوم و مجرم مي‌باشند، امروز نیز كساني كه به استنصار امام زمان (عجل ‌الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) لبيك نمي‌گويند، مقصر و مجرم‌اند.

سخن پاياني

حضرت امام حسين (عليه ‌السلام) در عالم مكاشفه، به يكي از بزرگان قم فرمودند: « ... مهدي ما در عصر خويش مظلوم است. تا مي‌توانيد درباره او سخن بگوييد و قلم‌فرسايي كنيد. آن چه درباره او بگوييد، درباره همه معصومان (عليهم ‌السلام) خواهد بود؛ چراکه حضرات معصومين، همه در عصمت، ولايت و امامت، يكي هستند؛ اما چون عصر، عصر مهدي ماست، سزاوار است مطالب، درباره او گفته شود... باز تأكيد مي‌كنم كه درباره مهدي ما زياد سخن بگوييد و بنويسيد. بيش از آن چه نوشته و گفته شده، بايد درباره‌اش نوشت و گفت».[16]

نتيجه:

عاشورا، شور انتظار و شوق ظهور را مضاعف می‌كند؛ از این رو، عزاداران حسيني، با يك چشم بر مصائب اباعبدالله الحسین (عليه‌ السلام) گريه می‌کنند و با چشم ديگر، افق‌ ظهور را رصد می‌نمایند.

امروز باید با چشمان اشك‌بار و با لبان مترنم به دعای فرج، بيرق عزاي حسين (عليه ‌السلام) و پرچم سبز انتظار را به دوش گرفت و با يك دست، در رثاي حسين (عليه‌ السلام)، بر سر و سينه زد و با دست ديگر، رو به آسمان، براي ظهور، دعا نمود.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. مصباح المتهجد، اليوم الثالث يوم ولد فيه الحسين (عليه‌ السلام)، ص‌758؛ مفاتيح الجنان، اعمال روز سوم شعبان؛ اقبال، سيد علي بن طاووس، ص‌689؛ شيعه و رجعت، ص‌190.

[2]. حسين (عليه‌ السلام) تا مهدي (عجل‌ الله ‌تعالي فرجه ‌الشريف)، سيد مجتبي حسيني، ص‌23.

[3]. بحارالانوار، ج 36، ص‌191.

[4]. مفایتح الجنان، اعمال شب نیمه شعبان. ‌

[5]. همان، اعمال ماه رمضان.

[6]. مصباح المتهجد، شيخ طوسي، المحرم و شرح زيارة الحسين (عليه‌ السلام)، ص‌713 و 714؛ بحارالأنوار، ج98، ص290.

[7]. بحارالأنوار، ج98، ص231.

[8]. تهذيب الاحكام، ج6، ص58.

[9]. شيفتگان حضرت مهدي (عجل ‌الله‌ تعالي فرجه ‌الشريف)، ج 3، ص‌172؛ ملاقات با امام عصر، ص‌315؛ عنايات حضرت مهدي (عجل ‌الله ‌تعالي فرجه‌ الشريف) به علما و طلاب، ص‌397؛ كلمة المختار، ج 1، ص‌440.

[10]. نجم الثاقب، ص‌60، مفاتيح الجنان بعد از زيارت جامعه.

[11]. بحارالانوار، ج 53، ص‌39؛ الزام الناصب، ج 2، ص‌360؛ تفسير برهان، ج 2، ص‌408؛ الايقاظ من الجمعة، ص‌360.

[12]. گزيده كفاية المهتدي، ص‌105 و 106، ح 19.

[13]. بحارالانوار، ج45، ص80 و ج 53، ص‌62؛ الايقاظ من الهجعه، ص‌352؛ فوز اكبر، ص‌36.

[14]. سوره اسراء، آية 6.

[15]. ر. ک: مقاله نگارنده، با عنوان « مهدی (عجل‌ الله‌ تعالي فرجه‌ الشريف)، روح حج»، فصلنامه انتظار، ش 5.

[16]. صحيفه مهديه، ص59.

پدیدآونده: حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا فؤاديان