مقدمه:

یکی از موضوعاتی که امروزه به گونه ای مورد توجه علاقه مندان مباحث مهدویت و نیز مخالفان این باور قرار گرفته، بحث نشانه های ظهور است. و از آنجایی که بررسی های ژرف در هر بحث و موضوعی نیازمند بهره گیری از برخی واژه ها و مفاهیم است. در این راستا، سعی بر آن است که واژه ها در حد امکان باز کاوی و تعریف شود. بررسی واژ گان نشانه های ظهور امری است که در نوشتار حاضر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

آشنایی با مفاهیم:

1. «علامة»:

علامت، به معناي نشانه و جمع آن «علامات» است. درباره معناي «علامة» گفته اند: «العلامة و العلَم شيء ينصب في الفلوات تهتدي به الضاله[1]؛ علامت و علَم، چيزي است كه در بيابان ها نصب مي شود تا گمشد گان راهنما يي شوند».

در روايت هاي اسلامي، مفرد و جمع کلمه علامت، براي نشانه هاي قيام استعمال شده است؛ مانند: «علامة خروج المهدي»[2] و «قبل قيام القائم خمس علامات محتومات»[3] مقصود از اين کلمه، امر يا اموري است که به وسيله آن ها زمان قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( براي ما آشکار مي شود.

2. «آية»:

آيه به معناي نشانه آشکار، دليل و معجزه آمده و جمع آن «آيات» است. درباره معناي آن راغب آورده است: «الآية: هي العلامة الظاهرة[4]؛ آيه به معناي نشانه آشکار است». مفرد وتثنيه و جمع اين کلمه درباره نشانه هاي قيام به کار رفته است؛ مانند: «إذا اختلف رمحان بالشام فهو آية من آيات الله تعالى»[5] و «آيَتَانِ تَكُونَانِ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف»[6] مقصود از اين کلمه در مبحث نشانه هاي قيام، مشابه کلمه «علامت» است.

3. «قدّام»:

 قدّام از مادّه «قدم» و به معناي چيزي است که جلوتر مي آيد. اين کلمه از پاي انسان گرفته شده است که پيش مي گذارد و راه مي رود. درباره معناي آن آمده است: «قدمته إلى كذا: قربته إليه. و قدام بضم القاف: نقيض وراء؛[7] به سوي آن چيز قدم برداشتم يعني به آن نزديک شدم و «قدام» نقيض «وراء» است». يعني آن چيزي است که جلوتر مي آيد. اين کلمه نيز درباره نشانه ها استعمال شده است؛ مانند: «قدّام هذا الامر علامات»[8].

4. «قبل»:

 کلمه «قبل» ـ که معنايي مشابه کلمه «قدّام» دارد ـ درباره بيان نشانه ها به کار رفته است؛ مانند: «قبل هذا الامر السفياني»[9] هر دو کلمه درباره اموري به کار رفته اند که جلوتر از قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( رخ مي دهند و راهنماي ما به سوي زمان قيام خواهند بود.

تقسيم نشانه‌ها

در كتاب هاي مختلف، تقسيم هايي براي نشانه هاي قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( مطرح شده است كه به طور خلاصه بيان مي شود:

اول: نشانه هاي حتمي و غير حتمي.  

توضيح آن به خواست پروردگار در همين فصل بيان خواهد شد.

دوّم: نشانه هاي متصل و منفصل.

نشانه هاي متصل، علامت هايي است كه نزديك قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( واقع مي شوند؛ به صورتي كه فاصله زماني ميان آن‌ها و قيام حضرت، مشخص است. مانند قتل نفس زكيه كه پانزده شب با قيام فاصله دارد؛ چنانچه امام جعفر صادق (علیه السلام) فرمود: «ليس بين قيام القائم و بين قتل النفس الزكيه إلا خمس عشرة ليلة[10]؛ بين قيام قائم )عجل الله تعالی فرجه الشریف( و کشته شدن نفس زكيه، فاصله اي نيست مگر پانزده شب».

علائم منفصل، نشانه هايي است كه فاصله زماني آن‌ها با قيام امام مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مشخص نيست؛ اما تحقق آن‌ها باعث اطمينان قلبي مؤمنان و ايجاد روحيه اميد در ميان آنان مي شود؛ مانند اختلاف بني عباس. اهل بيت (علیهم السلام) در هنگامي كه آنان در اوج قدرت بودند و شيعيان زير فشارشان قرار داشتند، از اختلاف و نابودي آنان سخن مي گفتند و آن را جزء علامت هاي قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( مي شمردند.[11] اما اكنون صدها سال از زوال بني عباس مي گذرد.

سوّم: نشانه هاي عادي و غير عادي.

نشانه هاي عادي، نشانه هايي هستند كه واقع شدن آن‌ها، مانند پيدايش ساير پديده ها، روال عادي و طبيعي دارد؛ مانند خروج سفياني و قتل نفس زكيه.

اما نشانه هاي غير عادي، نشانه هايي مي باشند كه واقع شدن آن‌ها از راه عادي و طبيعي ممكن نيست و براي محقق شدن، نيازمند معجزه هستند؛ مانند نداي آسماني و خسف بيداء.

چهارم: نشانه هاي آسماني و زميني.

برخي نشانه ها در آسمان پديد مي آيند؛ مانند خورشيد و ماه گرفتگي در ماه رمضان يا نداي آسماني.

اما محل وقوع برخي علامت ها، زمين است؛ مانند خسف بيداء و قتل نفس زكيه.

پنجم: نشانه هاي عام و خاص.

نشانه هاي عام به بيان اوضاع عمومي قبل از ظهور مي پردازد؛ مانند افزايش فساد، ناامني، بيماري ها و واقع شدن زلزله هاي ويران گر.

درمقابل، برخي از نشانه ها مواردي خاص را مطرح مي کنند که قبل از ظهور يا قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( رخ خواهند داد. به اين نوع نشانه ها، نشانه هاي خاص و موردي گفته مي شود؛ مانند خروج سفياني و نداي آسماني.

در اين نوشتار به نشانه هايي پرداخته مي شود که متصل به قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( هستند و از اهميت بيشتري برخوردارند. در ضمن، به خواست خداي عزيز، نشانه هاي عام با عنوان «اوضاع عمومي قبل از ظهور» در فصلي جدا خواهد آمد.

 آثار طرح نشانه‌هاي قيام

بخش زيادي از روايت هاي مهدويت، مربوط به نشانه هاي قيام امام مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. اما توجّه پيشوايان معصوم به نشانه ها به چه علت بوده است؟ براي روشن شدن مطلب، آثار و پيامدهاي طرح نشانه ها بررسي مي شود.

اول. اميد بخشي

نقش حياتي و شگفت انگيز اميد در سعادت فرد و جامعه بر كسي پوشيده نيست. انسان به اميد زنده است. وقتي اميد مي آيد، تلاش و حركت، جايگزين رخوت و سستي مي شود. نشانه هاي قيام، علامت هاي نزديك شدن برپايي دولت كريمه اهل بيت (علیهم السلام) است. با پديدار شدن هر يك از نشانه ها، نور اميد در دل هاي مؤمنان، پرفروغ تر مي شود و بر اثر آن، مقاومت آنان در برابر سختي هاي دوران غيبت و حيرت، بيشتر، و تلاش شان براي آمادگي جهت همراهي امامشان فزوني مي گيرد.

دوّم. آماده شدن براي ظهور

اهل ايمان بر اثر پديدار شدن هر يك از نشانه ها مي بايست خود را از جهت روحي و جسمي و نيز فردي و اجتماعي، براي شركت در دولت کريمه آماده تر كنند. از طرف ديگر، بخشي از نشانه هاي قيام مانند سفياني و يماني، از امور سياسي اسلام به حساب مي آيند كه همگان، به خصوص مسئولان، بايد به آن ها توجه كنند و با برنامه ريزي درست، خطر دشمنان را به حداقل برسانند و به تقويت ياران و همفكران خود بپردازند.

سوّم. جلوگيري از انحراف ها و شناخت مدعيان

آدمي همواره مشتاق شنيدن خبرهايي درباره آينده است. با طرح اخبار واقعي از آينده در روايت هاي اسلامي، جلوي پخش اخبار كاهنان و غيب گويان شيّاد گرفته مي شود و انسان هاي با ايمان، شناخت درستي از حوادث آينده پيدا مي كنند. علاوه بر اين، با شناخت نشانه هاي واقعي قيام، دروغين بودن ادعاي كساني كه ادعاي مهدويت مي کنند، روشن مي شود.

نشانه‌هاي قيام و بَداء

نشانه هاي قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف( به علائم حتمي و غير حتمي تقسيم مي شوند. از طرف ديگر، يکي از باورهاي شيعه، مسأله «بَداء» است. بنابراين احتمال دارد در برخي از نشانه ها بداء حاصل شود.

قبل از بيان چگونگي بَداء در نشانه ها، ابتدا چند واژه كه به بحث مربوط است، معني مي شود.

1. نشانه غير حتمي:

 به علامتي مي گويند كه اگر شرايط آن فراهم باشد و مانعي ايجاد نشود، به وجود مي آيند. در روايات از اين نشانه ها تعبير به «موقوفه»[12] شده است؛ يعني نشانه اي كه آمدنش، متوقف بر چيز ديگري است.

2. نشانه حتمي:

به علامتي مي گويند كه به طور حتم و صد درصد واقع شود.

3. بَداء:

معني لغوي بداء، آشكار شدن است. شيخ طوسي در اين باره مي گويد: «حقيقت بداء در لغت به معني «ظهور» آمده است. براي همين وقتي گفته مي شود «بَدا لنا سُور المدينه»، يعني ديوارهاي شهر براي ما آشكار شد. و «بدا لنا وجه الرأي» يعني براي ما مقصودِ نظر آشكار شد و هم چنين است در كلام خداي بلند مرتبه:  }وَ بَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا{؛[13] اعمال بدى را كه انجام داده‏اند (در روز قيامت) براى آن ها آشكار مى‏شود» و } وَ بَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا{؛[14] و بدي هاى اعمالشان براى آنان آشكار مى‏شود». در همه اين ها، مقصود از بَداء، ظهور و آشكار شدن است».[15]

اگر مراد از بَداء آشكار شدن بعد از جهل باشد، استعمال اين کلمه درباره خداوند درست نيست؛ زيرا خداوند به همه چيز و در همه زمان ها آگاه است. ولي اگر مراد از بَداء را مانند معناي لغوي آن (آشکار شدن) بدانيم، مي توانيم آن را به خداوند اسناد دهيم.

سيد مرتضي علم الهدي مي گويد: «ممكن است كلمه بداء را در جمله «بَدا له تعالي» حمل بر معناي حقيقي آن كنيم؛ يعني بگوييم امري كه در گذشته آشکار نبود در خارج ظاهر شد».[16]

مقصود از بَداء در نشانه هاي قيام حضرت مهدي )عجل الله تعالی فرجه الشریف(، رخ ندادن برخي از خصوصيات و يا تغيير در آن ها مي باشد؛ يا اينکه آن نشانه اصلاً اتفاق نيفتد. رخ دادن بَداء در نشانه هاي غير حتمي، امري قابل قبول است؛ زيرا ممکن است شرايط وقوع آن ها محقق نباشد و يا مانعي از رخ دادنشان جلوگيري کند. امّا وقوع بَداء در نشانه هاي حتمي را نمي توان پذيرفت؛ زيرا شرايط واقع شدن آن ها آماده است و مانعي براي وقوعشان وجود ندارد بنابراين، با توجّه به حتمي بودن اصل وقوع علائم در نشانه هاي حتمي، احتمال بَداء فقط در برخي از خصوصيات آن ها مي رود.

نتیجه:

مفاهیم واژه های علامة، آیة، قدّام، قبل و بداء مورد بررسی قرار گرفت و از آن‌ها معانی نشانه، راهنما، نزدیک شدن، آشکار شدن و ظهورو به دست آمد. نشانه های قیام به حتمی وغیر حتمی، متصل و منفصل، عادی و غیر عادی،آسمانی و زمینی همچنین به عام و خاص تقسیم گشت، و از آثار و پیامدهای طرح نشانه ها امید بخشی، آمادگی برای ظهور و پیش گیری از انحرافات و شناخت مدعیان درغین بیان گردید.

پی نوشت‌ها:

 [1]. لسان العرب، ج12، ص416.

[2]. غيبت، نعماني، ص272، باب14، ح47.

[3]. كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص678، باب25، ح7.

[4]. مفردات في غريب القرآن، ص101.

[5]. غيبت، طوسي، ص461.

[6]. كافي، ج8، ص212، ح258.

[7]. مجمع البحرين، ج‏6، ص134.

[8]. قرب الاسناد، ص163.

[9]. غيبت، نعماني، ص253، باب14، ح12.

[10]. غيبت، طوسي، ص445، ح44.

[11]. كافي، ج8، ص258، ح484.

[12]. غيبت، نعماني، ص301، باب18، ح6.

[13]. زمر(39)، آيه48.

[14]. جاثيه (45)، آيه33.

[15]. عدّة، ج2، ص495.

[16]. عدّة، ج2، ص496؛ بداء از نظر شيعه، ص36.