آيه تطهير در تفاسير(طبري،الدرالمنثور،كشاف،المراغي،روح البيان،روح المعاني)

مقدمه:

آيه إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً كه به آيه تطهير معروف گشته از محكمترين ادله شيعي براي اثبات عصمت در مورد نبي مكرم اسلام (صلي الله عليه و آله و سلّم  )و حضرت زهراء (سلام الله عليها )و ائمه اطهار (عليهم السلام) است.
در همه تفاسيبر شيعي به صراحت به اين موضوع پرداخته شده است اما در تفاسير اهل سنت اين موضوع به گونه اي ديگر بيان شده است؛ عده اي با كنار گذاشتن تعصبات خود به اين موضوع پرداخته و با روايات مختلف تا اندازه اي همان حرف شيعه را مي زنند. هرچند عده اي با ذكر احتمال، از كنار اين مطلب مي گذرند.
اما در اين ميان عده اي كه نتوانسته اند بغض و كينه و تعصب خود را پنهان كنند با ارائه ادله اي سست چشم خود را بر روي احاديث و قرائن فراوان بسته و اين احتمال را به هيچ وجه قبول نمي كنند: 
طبري در تفسير خود وقتي به اين آيه مي رسد فقط معني مي كند و مي گذرد و هيچ اشاره اي نمي كند.
تفسير الدر المنثور چون يك تفسير روائي است فقط به رواياتي كه ذيل آيه وارد شده مي پردازد و از اظهار نظر شخصي خودداري مي كند اما از چينش احاديث تا اندازه اي مي توان گفت كه نظريه شيعه را تاييد مي كند.
زمخشري در تفسير خود به راحتي از كنار حقيقت مي گذرد و مصداق آيه شريفه را زنان پيامبر مي داند.
صاحب تفسير المراغي به بيان حديثي مي پردازد كه مصداق آيه شريفه را روشن مي كند كه همان نظر شيعه است .
بروسوى در تفسير خود با شدت به تخصيص اهل بيت به پنج تن آل عبا مخالت مي كند و قبول نمي كند.
آلوسى در تفسير خود رواياتي را نقل مي كند كه مراد از اهل بيت را زنان پيامبر جلوه دهد وي نظريه شيعه را نقل مي كند و براي تاييد آن رواياتي را مي آورد اما در آخر، اين نظريه را رد مي كند.

واژگان

در اين نوشتار كلماتي چون إِنَّما ، يُرِيدُ ، الرِّجْسَ ، أَهْلَ الْبَيْتِ ، يُطَهِّرَكُمْ ،تَطْهِيراً
نقش محوري را ايفا مي كند.

ترجمه لغات آيه

قبل از هر چيز سزاوار است به ترجمه لغوي آيه و سپس به معناي اصطلاحي آيه بپردازيم
إِنَّما
كلمه" انما" در آيه، انحصار خواست خدا را مى رساند، و مى فهماند كه خدا خواسته كه رجس و پليدى را تنها از اهل بيت دور كند، و به آنان عصمت دهد،[1] و اين موهبت ويژه خاندان پيامبر ص است.[2]
يُرِيدُ اللَّهُ
جمله" يريد" اشاره به اراده تكوينى پروردگار است، و گرنه اراده تشريعى، و به تعبير ديگر لزوم پاك نگاهداشتن خويش، انحصارى به خاندان پيامبر ص ندارد، و همه مردم بدون استثناء به حكم شرع موظفند از هر گونه گناه و پليدى پاك باشند[3]
الرِّجْسَ
الرِّجْسُ: الشي ء القذ[4]
واژه" رجس" به معنى شى ء ناپاك است خواه ناپاك از نظر طبع آدمى باشد يا به حكم عقل يا شرع و يا همه اينها و اينكه: در بعضى از كلمات،" رجس" به معنى گناه" يا" شرك" يا" بخل و حسد" و يا" اعتقاد باطل" و مانند آن تفسير شده، در حقيقت بيان مصداقهايى از آن است، و گرنه مفهوم اين كلمه، مفهومى عام و فراگير است، و همه انواع پليديها را به حكم اينكه الف و لام در اينجا به اصطلاح" الف و لام جنس" است شامل مى شود.[5]
اين كلمه به هر معنا كه باشد نسبت به انسان عبارت است از ادراكى نفسانى، و اثرى شعورى، كه از علاقه و بستگى قلب به اعتقادى باطل، يا عملى زشت حاصل مى شود، وقتى مى گوييم (انسان پليد، يعنى انسانى كه به خاطر دل بستگى به عقايد باطل، يا عمل باطل دلش دچار پليدى شده است).[6]

أَهْلَ الْبَيْتِ
اهل: خانواده. خاندان.

در مفردات گويد: اهل الرجل در اصل كسانى اند كه با او در يك خانه زندگى مي كنند، بعد بطور مجاز به كساني كه او و آنها را يك نسب جمع مي كند اهل بيت آن مرد گفته اند.
در قاموس گويد: اهل مرد، عشيره و اقرباى اوست و اهل الامر واليان امر هستند، اهل خانه، ساكنان آنست و اهل مذهب، عقيده مندان آن مي باشد و ...
در قرآن مجيد آمده: أَهْلِ الْكِتابِ ... أَهْلُ الْإِنْجِيلِ، ... أَهْلَ الْقُرى ، ... أَهْلِ الْمَدِينَةِ، ... أَهْلَ الْبَيْتِ، ... أَهْلَ الذِّكْرِ، ... أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيَةِ، ... أَهْلِ النَّارِ، ... أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ. [7] 
وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً

طهر:

(بر وزن قفل) پاكى. در مفردات گفته: طهارت دو قسم است: طهارت جسم و طهارت نفس و عامّه آيات قرآن به طهارت نفس حمل شده است.[8]
" تطهير" به معنى پاك ساختن و در حقيقت تاكيدى است بر مساله" اذهاب رجس" و نفى پليديها، و ذكر آن به صورت" مفعول مطلق" در اينجا نيز تاكيد ديگرى بر اين معنى محسوب مى شود.[9]

معناي اصطلاحي آيه

خدا مى خواهد به طور مطلق، و بدون هيچ قيدى شما را تطهير كند، نه از راه توجيه تكاليف، و نه از راه تكليف شديد، بلكه اراده مطلقه اى است از خدا كه شما پاك و از پليديها دور باشيد.
طرح بحث
در اينكه اهل بيت چه كسانى هستند سه رأى وجود دارد:
در نقل از عكرمه، وى با استناد به آيات قبل و بعد اين آيه مى گويد مقصود از اهل بيت فقط همسران پيامبر است.
نظر دوم كه در ميان اهل سنّت شهرت دارد، اين است كه اهل بيت، افزون بر همسران، شامل پيامبر(صله الله عليه و آله و سلم ) على، فاطمه، حسن و حسين(عليهم السلام)نيز مى شود.
نظر سوم، ديدگاه شيعه است كه مقصود از اهل بيت(عليهم السلام)؛ پيامبر، على، فاطمه، حسن و حسين(عليهم السلام)هستند و همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)به هيچ وجه در آن داخل نيستند؛ زيرا چنان كه گفته شد، از آيه، عصمت و مصونيّت تكوينى اهل بيت از گناه استفاده مى شود كه به اعتقاد شيعه، خمسه طيّبه چنين هستند؛ ولى كسى درباره همسران پيامبر، چنين ادّعايى نكرده است؛ البتّه مهم ترين دليل اين نظر، روايات فراوان نقل شده از طريق شيعه و سنّى است كه اهل بيت به خمسه طيّبه تفسير شده است. [10]
[و مراد از" أَهْلَ الْبَيْتِ" و مخاطب آيه تطهير، خمسه طيبه (پيغمبر، على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام) هستند]
رواياتى كه در شان نزول آيه وارد شده مطلب فوق را تاييد مى كند ؛چه در آن روايت آمده كه آيه شريفه در شان رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم ) و على و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) نازل شده است، و أحدى در اين فضيلت با آنان شركت ندارد.
و اين روايات بسيار زياد، و بيش از هفتاد حديث است، كه بيشتر آنها از طرق اهل سنت است، و اهل سنت آنها را از طرق بسيارى، از ام سلمه، عايشه، ابى سعيد خدرى، سعد، وائلة بن الاسقع، ابى الحمراء، ابن عباس، ثوبان غلام آزاد شده رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم ) عبد اللَّه بن جعفر، على، و حسن بن على (عليهم السلام) - تقريبا از چهل طريق- نقل كرده اند.
و شيعه آن را از حضرت على، امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام رضا (عليهم السلام)، و از ام سلمه، ابى ذر، ابى ليلى، ابى الاسود دؤلى، عمرو بن ميمون اودى، و سعد بن ابى وقاص، بيش از سى طريق نقل كرده اند.[11]
كلمه" أَهْلَ الْبَيْتِ" در عرف قرآن اسم خاص است كه هر جا ذكر شود، منظور از آن، اين پنج تن هستند، يعنى رسول خدا (صله الله عليه و آله و سلم ) و على و فاطمه و حسنين عليهم السلام، و بر هيچ كس ديگر اطلاق نمى شود، هر چند كه از خويشاوندان و اقرباى آن جناب باشد، البته اين معنا، معنايى است كه قرآن كريم لفظ مذكور را بدان اختصاص داده، و گر نه به حسب عرف عام، كلمه مزبور بر خويشاوندان نيز اطلاق مى شود.[12]

آيه تطهير در تفسير طبري

طبري در تفسير خود وقتي به اين آيه مي رسد فقط معني مي كند و مي گذرد و در پاورقي كتاب خود در مورد كلمه أَهْلَ الْبَيْتِ مي نويسد :
يا مردمان خانه يا خانه دان پيغمبر. [13]
آيه تطهير در تفسير الدر المنثور في تفسير المأثور
تفسير الدر المنثور چون يك تفسير روائي است فقط به رواياتي كه ذيل آيه وارد شده مي پردازد و از اظهار نظر شخصي خودداري مي كند اما از چينش احاديث تا اندازه اي مي توان به نظر اصلي نويسنده پي برد.
نويسنده در اول بحث به رواياتي اشاره مي كند كه اهل بيت را به نحوي، زنان پيامبر معرفي مي كند كه به گوشه اي از آنها اشاره مي شود:
أخرج ابن أبى حاتم و ابن عساكر من طريق عكرمة رضى الله عنه عن ابن عباس رضى الله عنهما في قوله إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ قال نزلت في نساء النبي صلى الله عليه و سلم خاصة .
يعني فقط در مورد زنان و همسران پيامبر مي باشد.
و اخرج ابن جرير و ابن مردويه عن عكرمة رضى الله عنه في قوله إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ قال ليس بالذي تذهبون اليه انما هو نساء النبي صلى الله عليه و سلم [14]
همانا در مورد همسران پيامبر مي باشد.
اما در ادامه چاره اي جز آوردن مناقب اهل بيت ندارد و به رواياتي اشاره مي كند كه در شأن اهل بيت عصمت و طهارت نازل شده و مصاديق آيه را معرفي كرده است .
عن أم سلمة قالت نزلت هذه الآية في بيتي إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً و في البيت سبعة جبريل و ميكائيل عليهما السلام و علي و فاطمة و الحسن و الحسين رضى الله عنهم و أنا على باب البيت قلت يا رسول الله أ لست من أهل البيت قال انك إلى خير انك من أزواج النبي (صلى الله عليه و سلم )
حديث را از ام سلمه ذكر مي كند و بر مبناي شيعه اعتراف دارد.
و أخرج ابن مردويه و الخطيب عن أبى سعيد الخدري رضى الله عنه قال كان يوم أم سلمة أم المؤمنين رضى الله عنها فنزل جبريل عليه السلام على رسول الله صلى الله عليه و سلم بهذه الآية إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً قال فدعا رسول الله صلى الله عليه و سلم بحسن و حسين و فاطمة و علي فضمّهم اليه و نشر عليهم الثوب و الحجاب على أم سلمة مضروب ثم قال اللهم هؤلاء أهل بيتي اللهم اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا قالت أم سلمة رضى الله عنها فأنا معهم يا نبى الله قال أنت على مكانك و انك على خير
پيامبر آنها را جمع مي كند و لباس ( عبا ) بر آنها مي اندازد و مي گويد خدايا اينها اهل البيت من هستند
عن أم سلمة رضى الله عنها قالت في بيتي نزلت إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ و في البيت فاطمة و على و الحسن و الحسين فجللهم رسول الله صلى الله عليه و سلم بكساء كان عليه ثم قال هؤلاء أهل بيتي فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا[15]
آنها را زير كسائي جمع كرد و فرمود همانا اينها اهل بيت من هستند .
و در آخر مبحث خود رواياتي را مي آورد دالّ بر اينكه خود رسول گرامي اسلام هم در دوران حيات خود مصاديق آيه را معرفي كرده اند و جاي هيچ شك و شبهه اي باقي نگذاشته اند.
و أخرج ابن مردويه عن أبى سعيد الخدري رضى الله عنه قال لمّا دخل على رضى الله عنه بفاطمة رضى الله عنها جاء النبي صلى الله عليه و سلم أربعين صباحا إلى بابها يقول السلام عليكم أهل البيت و رحمة الله و بركاته الصلاة رحمكم الله إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً انا حرب لمن حاربتم أنا سلم لمن سالمتم [16]
چهل صباح پيامبر بر در خانه علي و فاطمه مي ايستاد و اين آيه را مي خواند.
آيه تطهير در تفسير كشاف
زمخشري در تفسير خود به راحتي از كنار حقيقت مي گذرد و مصداق آيه شريفه را زنان پيامبر مي داند و مي نويسد :
و "اهل البيت" بنا بر ندا و يا مدح منصوب شده و اين دليل آشكار است كه زنان پيامبر نيز جزو اهل البيت آن حضرت هستند. .[17]
چون كلمه اهل بنا بر ندا يا مدح منصوب است دليل بر اين است كه مراد همسران پيامبر هستند.
وي در ادامه براي ادعاي خود شواهدي را اقامه مي كند
از آن روي زنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) مورد امر و نهي قرار گرفته اند و خداي متعال به آنها پند داده است تا اهل البيت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مرتكب گناهي نشوند و با پرهيز و پروا خود را از ارتكاب گناه نگاه دارند و الرجس به صورت استعاره براي گناهان و طهر براي تقوي به كار رفته است زيرا آبروي كساني كه كارهاي زشت مي كنند چنان در معرض ناپاكي قرار مي گيرند كه بدن آنها در اثر چرك ناپاك مي شود و با انجام دادن كارهاي نيكو نيز آبروي انسانها مانند پيراهن پاكيزه پاك و تميز مي ماند و اين استعاره خردمندان را بر آن مي دارد تا از كارهاي كه مورد پسند خدا نيست و از آنها نهي كرده است ، باز آيند و به كارهاي مورد رضايت و پسند خداي متعال ترغيب شوند [18]

آيه تطهير در تفسير المراغي

المراغي در تفسير خود اول معناي آيه را ذكر مي كند
إنما يريد اللّه ليذهب عنكم السوء و الفحشاء يا أهل بيت الرسول و يطهركم من دنس الفسق و الفجور الذي يعلق بأرباب الذنوب و المعاصي.[19]
و در ادامه به بيان اهل بيت مي پردازد و معنايي عام از آن ارائه مي دهد
و أهل بيته صلى اللّه عليه و سلم من كان ملازما له من الرجال و النساء و الأزواج و الإماء و الأقارب، و كلما كان المرء منهم أقرب و بالنبي أخصّ و ألزم كان بالارادة أحق و أجدر.[20]
اما در آخر به بيان حديثي مي پردازد كه مصداق آيه شريفه را روشن مي كند
و عن ابن عباس قال: شهدنا رسول اللّه صلى اللّه عليه و سلم تسعة أشهر يأتى كل يوم باب على بن أبى طالب عند وقت كل صلاة فيقول: السلام عليكم و رحمة اللّه، إنما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس أهل البيت و يطهركم تطهيرا، الصلاة يرحمكم اللّه، كل يوم خمس مرات .[21]

آيه تطهير در تفسير روح البيان

بروسوى در تفسير خود با شدت به تخصيص اهل بيت به پنج تن آل عبا مخالت مي كند و مراد آيه را زنان پيامبر (صلى الله عليه وآله) مي داند و مي گويد:
و هذه كما ترى آية بينة و حجة نيرة على كون نساء النبي عليه السلام من اهل بيته قاضية ببطلان مذهب الشيعة فى تخصيصهم اهل البيت بفاطمة و على و ابنيه اى الحسن و الحسين رضى اللّه عنهم[22]

آيه تطهير در تفسير روح المعاني في تفسير القرآن العظيم
آلوسى در تفسير خود رواياتي را نقل مي كند كه مراد از اهل بيت را زنان پيامبر جلوه دهد
و روى ابن جرير أيضا أن عكرمة كان ينادي في السوق أن قوله تعالى: إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ نزل في نساء النبي صلّى اللّه عليه و سلم، و أخرج ابن سعد عن عروة لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ قال: يعني أزواج النبي صلّى اللّه عليه و سلم ، [23]
اما در بيان نظريات ، اول نظريه شيعه را نقل مي كند و براي تاييد آن رواياتي را مي آورد
قالت في بيتي نزلت إنما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس أهل البيت و في البيت فاطمة و علي و الحسن و الحسين فجللهم رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم بكساء كان عليه ثم قال: هؤلاء أهل بيتي فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا.
قوله عليه الصلاة و السلام اللهم هؤلاء أهل بيتي [24]
اما در آخر، اين نظريه را رد مي كند و مي گويد :
المراد بالبيت بيت السكنى و بيت النسب و أهل ذلك أهل كل من البيتين.[25]
مراد از بيت، خانه و نسب است و مراد از اهل هر آن كس كه در خانه باشد را شامل است

نتيجه :

آيه تطهير به وضوح، دلالت بر عصمت اهل بيت دارد و مفسران شيعي به اين آيه تمسك كرده و مدعاي خود را ثابت نموده اند.
با توجه به قرائن داخلي آيه، و روايات متعددي كه هم از شيعه و هم از اهل سنت رسيده است پي مي بريم كه براي آيه شريفه فقط يك مصداق وجود دارد و آن وجود پنج تن آل عبا است.
و اگر عده اي بر آن هستند كه مصداقي ديگر براي آيه در نظر بگيرند به خاطر اين است كه تعصبات دروني خود را نتوانسته اند مخفي دارند و از قرائن و احاديث عدول نموده و ره افسانه زده اند . هرچند در اين بين عده اي از منصفان اهل قلم تا اندازه اي حرف شيعه را تكرار نموده اند و پرده از حقيقت براي اهل سنت برداشته اند.

پی نوشت ها :

[1] - طبا طبايي ، محمد حسين ، ترجمه الميزان ( محمد باقر موسوي همداني ) ، ج 16، ص: 463
[2] - مكارم شيرازي ، ناصر ، تفسير نمونه، ج 17، ص: 293
[3] - مكارم شيرازي ، ناصر ، تفسير نمونه، ج 17، ص: 293
[4] - راغب اصفهانى ، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، ص: 342
[5] - مكارم شيرازي ، ناصر ، تفسير نمونه، ج 17، ص: 293
[6] - طبا طبايي ، محمد حسين ، ترجمه الميزان ( محمد باقر موسوي همداني ) ، ج 16، ص: 463
[7] - قرشى ، سيد على اكبر،قاموس قرآن، ج 1، ص: 136
[8] - قرشى ، سيد على اكبر،قاموس قرآن، ج 4، ص: 242
[9] - مكارم شيرازي ، ناصر ، تفسير نمونه، ج 17، ص: 293
[10] - برگرفته از http://www.maarefquran.com نوشته على خراسانى
[11] - طبا طبايي ، محمد حسين ، ترجمه الميزان ( محمد باقر موسوي همداني ) ، ج 16، ص: 465
[12] - طبا طبايي ، محمد حسين ، ترجمه الميزان ( محمد باقر موسوي همداني ) ، ج 16، ص: 467
[13] - طبرى - ترجمه تفسير طبرى، ج 5، ص: 1427
[14] - سيوطى، جلال الدين ، الدر المنثور في تفسير المأثور، ج 5، ص: 198
[15] - سيوطى، جلال الدين ، الدر المنثور في تفسير المأثور، ج 5، ص: 199
[16] - سيوطى، جلال الدين ، الدر المنثور في تفسير المأثور، ج 4، ص: 313
[17] - زمخشرى محمود ،الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج 3، ص: 538
[18] - همان
[19] - مراغى احمد بن مصطفى ، تفسير المراغي، ج 22، ص: 7
[20] - همان
[21] - همان
[22] - حقى بروسوى اسماعيل ، تفسير روح البيان، ج 7، ص: 172
[23] - آلوسى سيد محمود ، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج 11، ص: 194
[24] - همان
[25] - آلوسى سيد محمود ، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج 11، ص: 194

نگارنده : محسن شريعتي