مقدمه:

در احادیث پیشوایان معصوم(علیهم السلام)، نشانه‌هایی برای ظهور حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف( ذکر شده است، که در مدت زمان طولانی و به تدریج به وقوع می پیوندد. از نشانه‌هایی که نزدیک و متصل به ظهور حضرت تحقق می یابد و در احادیث برآن تاکید فراوانی شده، ندای آسمانی است. نداي آسماني، به صدايي گفته می شود که از آسمان، توسط جبرئيل امين)علیه السلام( بلند مي‌شود و در آن به معرفي حضرت مهدي)عجل الله تعالی فرجه الشریف( و بيان نام و نسب و حقانيت او و پيروانش مي‌پردازد و پس از آن، امام عصر)عجل الله تعالی فرجه الشریف( ظهور مي‌كند. این امر موضوعی است که نوشتار حاضر بدان پرداخته است.

الفاظ و نکات ندای آسمانی در احادیث

نداي آسماني با الفاظ «ندا»، «صيحه»، «صوت»، «اعلان»، «فزعه» و «هدّه» در احاديث شيعه و عامه مطرح شده‌است.[1]

چندين روايت،‌ مقصود از آيه {إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعين}[2] را نداي آسماني دانسته‌اند كه به يکي از آن‌ها ـ که از جهت سند، معتبر است ـ اشاره مي‌شود.

عبدالله بن سنان گويد: نزد امام جعفر صادق (علیه السلام) بودم که شنيدم مردي از اهل همدان به حضرت، عرض مي‌كند: «آنان (عامه) ما را مسخره مي‌كنند و به ما مي‌گويند شما گمان مي‌كنيد منادي  از آسمان به اسم صاحب اين امر ندا مي‌دهد؟!» در اين حال، امام كه تكيه داده بود، ناراحت شد و صاف نشست. سپس فرمود: از من نقل نكنيد و از پدرم روايت كنيد و اين مطلب براي شما اشكالي ندارد. شهادت مي‌دهم همانا از پدرم شنيدم كه مي‌فرمود: به خدا قسم، اين مطلب در كتاب خداي بلند مرتبه، آشکار است. سپس آيه را تلاوت فرمودند و گفتند: در آن وقت، كسي در زمين نمي‌ماند مگر اينكه گردنش در مقابل آن، افتاده و خم مي‌شود».[3]

نکته‌هايي که درباره نداي آسماني از روايت‌هاي اهل‌بيت (علیهم السلام) استفاده مي‌شود، به شرح ذيل است:

اول) حتمی بودن ندای آسمانی

عبارت‌هاي مختلف در روايات اهل‌بيت(علیهم السلام) دلالت بر حتمي بودن وقوع نداي آسماني مي‌کنند؛ که از هر عبارت، به يك نمونه اشاره مي‌شود.

1. واژه «محتوم»: محمد بن علي حلبي از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل كرده است: «اخْتِلَافُ بَنِي الْعَبَّاسِ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ خُرُوجُ الْقَائِمِ مِنَ الْمَحْتُوم …؛[4] اختلاف بني‌عباس، نداء و قيام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از امور حتمي است».

2. ترکيب «نفي» و واژه «حتي»: از حسن بن زياد صيقل نقل است که امام جعفر صادق (علیه السلام) ‌فرمود: «إن القائم لا يقوم حتى ينادي مناد من السماء تسمع الفتاة في خدرها و يسمع أهل المشرق و المغرب و …؛ [5] قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قيام نمي‌کند مگر اينکه ندا دهنده     از آسمان ندا دهد و دختران در سرا پرده‌شان و اهل مشرق و مغرب زمين آن را بشنوند».

3. واژه «لابدّ»: حمران بن أعين از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل مي‌کند که ايشان فرمود: از امور حتمي که بايد قبل از قيام حضرت مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) رخ دهد، خروج سفياني، خسف در سرزمين بيداء و کشته شدن نفس زکيه و ندايي از آسمان است».[6]

اين احاديث ـ كه از جهت سند، معتبر هستند ـ حتمي بودن اصل نداي آسماني را مي‌رسانند؛ ولي بيان كننده حتمي بودن خصوصيات نداي آسماني نيستند. به عنوان مثال، زمان وقوع اين ندا مشخص نيست. يعني اگر زمان ندا، شب جمعه و بيست و سوم ماه مبارک رمضان معرفي مي‌شود (كه در اين صورت، ظهور حضرت مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در روز جمعه بيست و سوم ماه رمضان خواهد بود) اين مطلب، حتمي نيست و احتمال بداء در آن مي‌رود. بنابراين، مي‌توان در هر روز و شب، منتظر ظهور حضرت مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بود: «توقعوا الفرج صباحاً و مساءاً».[7]

دوم) ندا دهنده

چند حديث، ندا دهنده را جبرئيل امين (علیه السلام) معرفي مي‌كنند؛ که به دو مورد از آن‌ها اشاره مي‌شود.

نقل شده است که امام جعفر صادق (علیه السلام) فرمود: «صوت جبرئيل من السماء …؛ [8] نداي جبرئيل (علیه السلام) از آسمان خواهد بود».

از ابوبصير يحيي بن قاسم نيز نقل است كه امام محمد باقر (علیه السلام) فرمود: «… الصيحة لاتكون إلا في شهر رمضان لأن شهر رمضان شهر الله و الصيحة فيه هي صيحة جبرئيل علیه السلام إلى هذا الخلق …؛ [9] صيحه مگر در ماه رمضان نيست. چون ماه رمضان، ماه خدا است و صيحه در اين ماه، صداي جبرئيل بر اين مردم است».

سوم) محتوای ندای آسمانی

مضمون نداي آسماني را مي‌توان به دو قسمت اخباري و انشائي تقسيم كرد. مراد از محتواي اخباري، مطالبي است كه قالب دستوري ندارد و براي آگاهي مخاطبان است و مراد از محتواي انشايي، مطالبي است كه قالب دستوري دارد و شنونده را به انجام اموري فرا مي‌خواند.

1. محتواي اخباري: بيشترين مطالبي كه به‌ عنوان محتواي اخباري در روايات نداي آسماني مطرح شده، معرفي حضرت مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به نام و نسب است و پس از آن، در نداي دوّم، برحق بودن حضرت علي (علیه السلام) و پيروانشان مطرح مي‌شود تا کساني ‌که حضرت مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را با نام و نسب نشناخته‌اند، به وسيله شيعيان حضرت علي (علیه السلام) که در جهان شناخته شده‌اند، ايشان را بشناسند. در اين قسمت، به دو روايت صحيح السند اشاره مي‌شود.هشام بن سالم درباره نداي آسماني از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل مي‌کند که ايشان فرمود: «… هي الصيحة من السماء باسم صاحب الأمر؛[10] آن صيحه از آسمان به اسم صاحب الامر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خواهد بود».

هم چنين محمد بن علي حلبي گويد امام جعفر صادق (علیه السلام) مي‌فرمود: «يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوَّلَ النَّهَارِ أَلَا إِنَّ عَلِيّاً وَ شِيعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُون…؛ [11] منادي از آسمان در ابتداي روز، ندا مي‌دهد: آگاه باشيد همانا علي (علیه السلام) و شيعه او، همان رستگاران هستند».

2. محتواي انشايي: دستور پيروي از حضرت مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مهمترين محتواي دستوري نداي آسماني است که در اين باره به يک حديث اشاره مي‌شود.

ابوبصير از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل كرده است: حضرت مهدي قيام نمي‌کند مگر اينکه به نام او از آسمان، در شب جمعه، شب بيست و سوم ماه رمضان ندا داده شود. گفتم: به چه چيزي ندا مي‌دهند؟ فرمود: به نام او و نام پدر او؛ و آن اينکه آگاه باشيد فلاني فرزند فلاني، قائم آل محمّد است. سخن او را بشنويد و از او پيروي کنيد.»[12]

چهارم) مخاطبان ندای آسمانی

تمام اهل زمين، نداي آسماني را مي‌شنوند. اين مطلب در احاديث اهل بيت (علیهم السلام) با تعبيرهاي مختلفي بيان شده است. در اين قسمت به بيان موارد آن و همچنين، چگونگي شنيدن صوت توسط مخاطبان مي‌پردازيم.

1. ندای آسمانی همگاني است.

همگاني بودن نداي آسماني با عبارت‌هاي مختلف در روايت‌هاي اهل‌بيت (علیهم السلام) بيان شده است که براي نمونه، يک مورد بيان مي‌شود.

ابوبصير از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل كرده است: «فلايبقي شيء خلق الله فيه الروح الّا يسمع الصيحه؛[13] چيزي از مخلوقات پروردگار كه روح داشته باشد، نمي‌ماند، مگر اينكه صيحه را مي‌شنود».

2. هر قومی محتواي ندا را به زبان خود مي‌شنود.

ويژگي دوّم نداي آسماني براي مخاطبان، شنيدن محتواي آن به زبان‌هاي مختلف است؛ يعني اگر زبان مادري كسي عربي باشد، صوت را به زبان عربي مي‌شنود و اگر فارسي باشد، فارسي مي‌شنود و غيره. برخي از روايت‌هاي دلالت کننده بر اين مطلب، به شرح ذيل است:

ابوحمزه ثمالي گويد از امام جعفر صادق (علیه السلام) پرسيدم: ندا چگونه است؟ فرمود: «منادي در اول روز از آسمان، ندا مي‌دهد و هر گروهي با زبان خود آن را مي‌شنوند.»[14]

‌زرارة بن أعين نيز از امام جعفر صادق (علیه السلام) درباره نداي آسماني چنين پرسيده است: نداي آسماني خاص است يا عام؟ امام فرموده‌اند: «عام است و هر قومي با زبان خود آن را مي‌شنوند».[15] دو حديث از جهت سند، معتبر هستند.

3. همگان ندا را يكنواخت مي‌شنوند.

ويژگي سوم نداي آسماني براي مخاطبان، يكنواخت شنيده شدن آن است. يعني مخاطبان نداي آسماني، هر كجا باشند به صورت يكسان آن را مي‌شنوند و دوري يا نزديكي در شنيدن آن اثري ندارد. در حديث معتبري كه از حسن بن محبوب از امام علي بن موسي الرضا (علیه السلام) نقل شده است، مي‌خوانيم: «قد نودوا نداءً يسمع من بعد كما يسمع من قرب؛[16] به تحقيق ندايي مي‌دهند كه از دور، مانند نزديک، شنيده مي‌شود».

پنجم) زمان ندای آسمانی

روايت‌هاي متعددي دلالت بر رخ دادن ندا در ماه مبارك رمضان مي‌كنند و برخي از آن‌ها، ندا را در شب جمعه ـ که روز جمعه آن، برابر با بيست و سوّم ماه مبارک رمضان است ـ مي‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانند. در اين قسمت به يک حديث اشاره مي‌شود.

حارث بن مغيره گويد امام جعفر صادق فرمود: «الصيحة التي في شهر رمضان تكون ليلة الجمعة لثلاث و عشرين مضين من شهر رمضان؛[17] ندايي که در ماه رمضان رخ مي‌دهد، زمان آن شب جمعه، بيست و سوّم ماه رمضان مي‌باشد». روايت از جهت سند، معتبر است.

ششم) پیامد های ندای آسمانی

هنگامي كه جبرئيل امين (علیه السلام)، نداي آسماني را سرمي‌دهد، مخاطبان، در آغاز، خضوع كرده و نوعي ايمان همراه با تعجب توأم با ترس در آن‌ها پديدار مي‌شود  كه در بخش قبلي بدان پرداختيم. اما بعد از ساعاتي، عكس العمل واقعي اهل ايمان و كفر آشكار شده و بعد از اين ندا، حضرت مهدي(علیه‌‌‌‌‌‌ السلام) ظهور خواهند كرد. در اين بخش به پي‌آمدهاي نداي آسماني مي‌پردازيم:

الف)‌ خروج حضرت مهدي علیه السلام

نداي آسماني به منزله اعلان ظهور حضرت مهدي (علیه السلام) است. بنابراين، اولين پي‌آمد آن، ظهورحضرت است. در روايتي از ابوبصير از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل شد، است: «و يخرج القائم مما يسمع و هي صيحة جبرئيل (علیه السلام)»؛  وقتي حضرت مهدي (علیه السلام) نداي آسماني را مي‌شنود، ظاهر مي‌شود و آن صداي جبرئيل (علیه السلام) است.

ب) عكس العمل اهل ايمان

نداي آسماني، بشارتي براي مؤمنان است كه بعد از قرن‌ها انتظار، حجت خداوند از پسِ پرده غيبت بيرون مي‌آيد و با ظهور خود، جهان را نوراني خواهد كرد. به همين جهت، چنين روزي براي مؤمنان، روز سرور و شادي خواهد بود. چنان‌كه در حديثي آمده است:

«الا ذلك يوم فيه سرور ولد علي و شيعته»؛ آگاه باشيد آن روز (روز اعلان نداي آسماني)، روز شادي فرزندان علي (علیه السلام) و شيعه اوست.

ج) ‌عكس العمل كافران

هنگامي كه كافران و معاندان مي‌شنوند كه به نام مبارك حضرت مهدي (علیه السلام) ندا داده مي‌شود، متوجه مي‌شوند كه وقت زوال حكومت‌هاي ظالم‌شان فرا رسيده است و در برابر كسي قرار گرفته‌اند كه قدرت آسماني دارد و آن‌ها توان مقابله با او را ندارند. آن‌ها در آغاز به عجز و ناتواني خود اقرار كرده، سپس بر لجاجت خود افزوده و در مقابل حضرت، صف آرايي مي‌كنند و نبرد امام با اين افراد است. آن‌ها گرچه مي‌دانند پايان كارشان، نابودي است، ولي مانند ابليس تا نابودي، دست از دشمني و لجاجت بر نمي‌دارند.

د) نداي شيطاني

اگر صرفاً نداي آسماني داده مي‌شد، همگان؛ اعم از مؤمن و كافر، سر تسليم در برابر آن فرود مي‌آوردند. زرارة بن اعين در روايتي مي‌گويد:

به امام جعفر صادق (علیه السلام) عرض كردم: تعجب مي‌كنم خدا شما را سلامت بدارد و تعجب من از اين است كه با وجود عجائبي چون خسف بيداء (سپاه سفياني) و ندايي كه از آسمان است، چطور باز با حضرت مهدي (علیه السلام) مي‌جنگند؟ حضرت پاسخ داد: «إن الشيطان لايدعهم حتي ينادي كما نادي برسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) يوم العقبة»؛  همانا شيطان، آن‌ها را رها نمي‌كند تا اين‌كه ندا دهد؛ همان‌طور كه بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) در روز عقبه ندا داد.

نتیجه:

بنابر آن‌چه از روایات به دست می آید، خداوند، برای آنکه شروع این انقلاب جهانی را اعلان کند و به همگان برساند که انقلابی بزرگ در حال شکل‏گیری است و حق بودن حضرت مهدی‏(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را بنمایاند و به یاران و دوستان و علاقه‏مندان به چنین رستاخیزی خبر دهد؛ ندای آسمانی را معجزه آسا به گوش همگان می‏رساند.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. نداي آسماني، ص15.

[2]. شعراء (26 )، آيه4.

[3]. غيبت نعماني، ص260، ‌باب 14، ‌ح19.

[4]. كافي، ج8، ص310، ح484.

[5]. غيبت، طوسي، ص177، ح134.

[6]. غيبت،نعماني، ص264، باب14، ح26.

[7]. غيبت، طوسي، ص457، ح468.

[8]. كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص680، باب25، ح13.

[9]. غيبت، نعماني، ص253، باب 14، ح13

[10]. تفسيرالقمي، ج2، ص118.

[11]. كافي، ج8، ص310، ح484.

[12]. غيبت، نعماني، ص289، باب16، ح6.

[13]. غيبت، نعماني، ص289، باب16، ح6.

[14].غيبت، طوسي، ص435، ح425، يسمعه كل قوم «بالسنتهم».

[15]. كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص678، باب25، ح8. «عام يسمع كل قوم بلسانهم».

[16]. عيون اخبار الرضا، ج2، ص6، باب30، ح14.

[17]. كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص681، باب25، ح16.