مقدمه:
بنا بر تأویل آیه که در روایات معصومین( علیهم السلام) آمده یکی از مصادیقی که برای نعمت ظاهر و باطن ذکر شده امام ظاهر و غایب است. نعمت، چيزي است كه موافق سرشت آدمي باشد و او را در رسيدن به كمال ياري كند. اينكه امام غايب به نعمت باطني تشبيه شده، به اين دليل است كه هر چند غيبت او از جهتي براي انسان ها مشكلاتي را به همراه دارد؛ ولي از جهاتي نيز در تكامل انسان اثر خاصي دارد كه انسان‌ها نبايد از آن غافل شوند. توضیح مطلب در متن زیر آمده‌است.
متن آیه
(أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْم وَ لا هُدًي وَ لا كِتاب مُنير)؛[1[
«آيا ندانسته اند كه خدا آنچه را كه در آسمان‌ها و زمين است، مسخّر شما ساخته و نعمت‌هاي ظاهر و باطن خود را بر شما تمام كرده است؟ و برخي از مردم درباره خدا بي آنكه دانش و رهنمود و كتابي روشن داشته باشند، به مجادله بر مي‌خيزند».
تفسير آيه
خداوند در اين آيه به انسان‌ها خطاب كرده و نعمت‌هاي بي پايان خويش را به آنان گوشزد مي‌كند: آيا شما به آسمان‌ها و زمين نگاه و در نظام شگرف آن تأمل نمي كنيد كه خداي متعال چگونه سراپاي عالم را مسخّر و محكوم اين نظام كرده است تا انسان (شريف ترين عضو آن) پديد آيد و با استفاده از نعمت‌ها به كمال برسد. خداوند در اين امر سنگ تمام گذاشت و نعمت‌هاي ظاهري و باطني را براي شما گسترش داده و تمام كرده است. نعمت براي چيزي استعمال مي شود كه با طبع و وجود آدمي سازگار باشد. نعمت‌هاي خدا هم ظاهري است كه انسان به راحتي آن‌ها را حس و درك مي كند؛ (مانند اعضاي بدن، سلامتي و رزق پاك و طيب، و هم باطني است (مانند: شعور و اراده و عقل). هر چند لطف الهي بسيار روشن و غير قابل انكار است ولي باز گروهي از مردم به جدال و ستيز در برابر حق بر مي خيزند و بي آنكه داراي دانش و يا علمي باشند، به انكار حقيقت مي پردازند. اينان بدون تكيه بر حجت‌هاي قابل اعتمادي مانند علم و عقل، حقايق و الهام‌هاي الهي و كتاب‌هاي آسماني به مجادله روي مي‌آورند و مي‌خواهند حقيقت و واقعيت را منكر شوند!
تأويل آيه
يكي از مصاديقي كه براي نعمت ظاهر و نعمت باطن ذكر شده امام ظاهر و امام غايب است. محمد بن زياد ازدي مي‌گويد:
«سَأَلْتُ سَيِّدي مُوسي بنَ جَعفَر(عليه السلام) عَنْ قَول اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: (وَأَسبَغَ عَلَيْكُمْ نِعمَهُ ظاهِرَةً و باطِنَة)فقال(صلي الله عليه و آله وسلم) : اَلنِعمَةُ الظاهِرَةُ الاِمامُ الظاهِر وَالباطِنَةُ الامامُ الغايِبُ فَقُلْتُ لَهُ وَيَكُونُ في الاَئِمَةِ مَن يَغيِبُ؟ قالَ: نَعَم يَغيبُ عَنْ ابصارِالنّاسِ شَخصُهُ وَلايَغيبُ عَنْ قُلُوبِ المُومِنينَ ذِكرُه وَهُوَ الثانِي عَشَر مِنّا يسهلَ اللّهُ لَهُ كُلَّ عَسير و يُذَلِّلُ لَهُ كُلَّ صَعْب وَيُظْهِرُ لَهُ كُنُوزَ الارضِ وَيُقَرِّبُ لَهُ كُلَّ بَعيد وَ يَبيرُ بِه كُلَّ جَبار عَنيد وَيَهْلُكُ عَلي يَدِه كُلَّ شَيطان مريد: ذلِكَ ابنُ سَيِّدَةِ الاماءِ الَّذِي تُخفي عَلي الناسِ وِلادَتُه و لايَحِلُّ لَهُمُ تَسمِيتُه حَتي يُظهِرَهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ فَيَملأُ الاَرضَ قِسطاً و َعَدلا كَما مُلِئَتْ جَوراً وَظُلما »؛[2[
از سرور خودم امام موسي بن جعفر(عليه السلام) درباره كلام خدا )وَاَسبَغَ عَلَيكم...( پرسيدم، حضرت فرمود: نعمت ظاهري امام ظاهر است و باطني امام غايب. گفتم: آيا در ميان ائمه كسي هست كه غايب شود؟ فرمود: آري شخص او از ديدگان مردم پنهان مي شود، اما ياد او از قلوب مؤمنان غايب نمي‌شود و او دوازدهمين ما امامان است. خداوند براي او هر امر سختي را آسان و هر امر دشواري را هموار سازد و گنج هاي زمين را برايش آشكار كند و هر بعيدي را براي وي قريب سازد و به دست وي تمامي جباران عنود را نابود كند و هر شيطان متمردي را به دست وي هلاك سازد. او فرزند سرور كنيزان است. كسي كه ولادتش بر مردمان پوشيده و ذكر نامش بر آنان روا نيست تا آن گاه كه خداي تعالي او را ظاهر ساخته و زمين را پر از عدل و داد كند؛ همان گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد.
چند نكته
1. نعمت ، چيزي است كه موافق سرشت آدمي باشد و او را در رسيدن به كمال ياري كند. اينكه امام غايب به نعمت باطني تشبيه شده، به اين دليل است كه هر چند غيبت او از جهتي براي انسان‌ها مشكلاتي را به همراه دارد؛ ولي از جهاتي نيز در تكامل انسان اثر خاصي دارد كه انسان‌ها نبايد از آن غافل شوند؛ مانند امتحان ويژه، پاداش فراوان و... .
2. خداوند نظام احسن را آفريد و نعمت امامت را بر انسان‌ها تمام كرد؛ ولي استفاده از آن به دست خود آدمي است و او بايد بخواهد تا از آن بهره ببرد، نه آنكه جبر باشد.
3. امام غايب ، نعمت است؛ از اين رو بايد امكان بهره بردن از او فراهم باشد. از طرفي غيبت امام براي مؤمن، تنها پنهان بودن از چشم است، نه قلب و لذا ياد او هميشه در قلب مؤمن هست و همين عامل پويايي و تلاش او است.
4. امام نعمت كامل خدا است؛ پس ظهور و غيبت او در اصل ياري رساني به مردم و بهره بردن مردم از او تأثير زيادي ندارد. بر اين اساس، وجود گرامي پيامبر(صلي الله عليه و آله وسلم) و ائمه(عليهم السلام) ـ و حتي خود امام زمان(عليه السلام) ـ امام غايب را به خورشيد پشت ابر تشبيه كرده اند.
نتیجه:
بر اساس آنچه که ازآیه و تأویل آن به دست می‌آید، امام نعمت الهی است که در صورت خواست و تمایل انسان موجبات رشد و کمال او را فراهم می‌کند. و یاد امام غایب که همیشه در قلب انسان مؤمن است سبب پویایی و تلاش او خواهد گشت.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. لقمان / 20.
[2]. کمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ب 34، ح 6.
