مقدمه

همه انسان‌ها در برابر امام عصرِ خود مسئول هستند و برای زمینه‌سازی ظهور آن حضرت وظایفی را بر عهده دارند. زنان علاوه بر نقش عمومی که همه انسان‌ها عهده دار هستند، می‌توانند در مواردی به طور خاص ایفای نقش نموده و زمینه‌های ظهور را فراهم نمایند و این مسئله، اهمیت نقش زنان را در زمینه‌سازی ظهور روشن می‌نماید. برای دست یابی به این مهم، شناخت جایگاه زن در ابعاد مختلف لازم است تا بتوان در پرتو آن به چگونگی تأثیرگذاری زن در ابعاد گوناگون پرداخت. در اين نوشتار براي پاسخ گويي به كيفيت نقش زنان در زمينه سازي ظهور، ضمن استفاده از كتاب‌هاي روايي و تحليلي، براي استفاده بهتر از نظرات موجود، با مراجعه به سايت‌هاي اينترنتي مرتبط با مهدويت و جست وجو در مقالات، فصلنامه‌ها و ... سعي شده‌است تا ارائه مطالب به صورت توصيفي ـ تحليلي از پويايي هر چه بيشتر برخوردار گردد.

در دوران غيبت و پنهان زيستي امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) باورمندان مهدويّت داراي رسالت و مسئوليت خطيري مي‌باشند. منتظران واقعي و راستين در جامعه منتظران جهت نيل به جامعه ايده آل مهدوي از پاي ننشسته و با تلاش و كوشش مضاعف و با ارائه برنامه و راهكارهاي تبليغي، زمينه شوق و علاقه مردم را جهت درك ظهور و آمدن حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) دوچندان مي‌كنند.

منتظران واقعي با اجراي دو مسئوليت در جامعه زمينه تحقق ظهور را تسهيل مي‌نمايند، نخستين مسئوليت كه شايد مهمترين نيز باشد همان خودانديشي و خودسازي است؛ يعني منتظِر واقعي قبل از آن كه به فكر ديگران باشد (دگرانديشي داشته باشد) بايد با احياي شاخصه‌هاي مهدي پسند و مزين شدن به خصال نيك و اخلاق اسلامي خود را در زمره ياران واقعي امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) قرار دهد. دومين مسئوليت بعد از خودانديشي، دگرانديشي مي‌باشد. در اين مسئوليت، منتظِر واقعي با تبليغ و اشاعه فرهنگ ناب مهدوي در ميان منتظران، عشق و علاقه آنان را نسبت به امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و ظهور او بر مي‌انگيزاند و مردم را نسبت به آمدن حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و تشكيل حكومت جهاني تشنه و مشتاق مي‌نمايد. در اين ميان نقش زنان ـ كه جمعيت انبوهي از مردم را تشكيل مي‌دهند ـ نقش خطير و مهمي است؛ زيرا قلمرو و نفوذ زنان در جامعه و ابعاد مختلف آن، داراي گستره وسيعي مي‌باشد؛ يعني علاوه بر جامعه، در خانواده و مدرسه و… جهت تربيت نسل منتظِر و پرورش ياران خاص حضرت، نقش بي نظير و بي بديلي را بر عهده دارند. از اين رو زنان منتظِر به خاطر جايگاه مهم اجتماعي، و خانوادگي در صورت انجام صحيح مسئوليت، منتظران و جامعه منتظران را به سوي جامعه ايده آل مهدوي سوق خواهند داد.

مفاهیم

زمينه سازي: مقدمه چيني، آماده ساختن استعداد و تهيه مقدمات براي منظوري را زمينه سازي گويند.[1]

ظهور در لغت: آشكار شدن چيز پنهان[2]، پديدار شدن و هويدايي را گويند.[3] ظهور در مباحث مهدويت به معناي ظاهر شدن حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) پس از زيستن طولاني، جهت برپايي حكومت عدل جهاني است. نكته مهم در ظهور، مسبوق بودن آن به غيبت است.[4] نقش: كنايه از طرح تازه افكندن و صورت نو ظاهر ساختن مي‌باشد.[5]

اجتماع در لغت: كاري كه به اجتماع و به همگان بستگي داشته باشد، آن چه مربوط به گروهي كه با هم زندگي مي‌كنند، باشد.[6]

اجتماع در اصطلاح، در گسترده ترين معنا، آن گونه كه در مورد انسان‌ها به كار برده مي‌شود، هر نوع رفتار يا نگرشي است كه از طريق تجربه حال يا گذشته از رفتار ساير مردم (مستقيم يا نامستقيم) تأثير پذيرفته باشد، يا اشاره به رفتاري است كه به سوي مردم جهت گيري شده باشد.[7]

فرهنگي در لغت: به چيزي گفته مي‌شود كه منسوب به فرهنگ باشد و فرهنگ به معناي دانش، علم، معرفت و يا مجموعه آداب و رسوم گفته مي‌شود[8] .

فرهنگ در اصطلاح، شامل الگوهايي است؛ آشكار و نا آشكار از رفتار و براي رفتار كه به واسطه نمادها حاصل مي‌شود و انتقال مي‌يابد؛ نمادهايي كه دست آوردهاي متمايز گروه‌هاي انساني و از جمله تجسم‌هاي آن‌ها را در كار ساخت تشكيل مي‌دهند. هسته اصلي فرهنگ، شامل عقايد سنتي و به خصوص ارزش‌هاي وابسته به آن‎هاست.[9]

سياسي در لغت: منسوب به سياست؛ و سياست، حكم راندن به رعيت و اداره كرن امور مملكت و حكومت كردن را گويند.[10]

سياست در اصطلاح، يك برنامه پيش انديشيد ني براي هدف‌ها و طرز عمل هاست. فرايند سياست، عبارت است از ضابطه مندي، اعلام و به كار بستن تقاضاها و چشم داشت‌ها.[11]

اقتصادي در لغت: منسوب به اقتصاد [12] را گويند.

اقتصاد در اصطلاح، اين گونه تعريف شده‌است: علم اقتصاد، رفتار انسان را در ارتباط با وسايل كمياب كه موارد استعمال گوناگون دارند، به اهداف معين، هم چون حداكثر كردن درآمد، مطالعه مي‌كند و اين مطالعه معمولاً با به كارگيري داده‌هاي قيمت درمقايسه، انجام مي‌شود. اما انتخاب ميان اهداف معين معمولاً مستلزم انتخاب ميان ارزش‌ها و سياست‌هاي اجتماعي است.[13]

1. ديدگاه‌ها در مورد زمينه سازي

در روايات اسلامي، مطالب بسياري درمورد انتظار و فرج آمده و به منزله بهترين اعمال معرفي گرديده است.

رسول گرامي اسلام (صلی الله عليه و آله و سلم) مي‌فرمايد: بهترين اعمال امت من، انتظار فرج (گشايش) خداوند عزوجل‌است.[14]

هم چنين فرموده‌اند: بهترين عبادت، انتظار فرج است.[15]

برداشت‌هاي متفاوت از مفهوم انتظار، موجب گرديده تا نظرات متفاوت و متضاد رخ بنمايد و بر اساس اين برداشت‌ها، تكاليف متفاوتي ارائه شود. براي روشن شدن وظيفه شيعيان و منتظران واقعي حضرت، بررسي نظريات و ديدگاه‌ها و در نهايت روش صحيح آن ضروري به نظر مي‌رسد.

1-1. زمينه سازي منفي

عده‌اي انتظار فرج را به اين معنا دانسته اند كه جامعه بايستي به حال خود رها شود و نبايد به فساد آن توجهي نشان داد تا زمينة ظهور ـ كه دنيايي پر از ظلم و فساد است ـ فراهم آيد. عده‌اي فراتر از اين عقيده معتقدند نه تنها نبايد جلوي فساد و گناهان را گرفت، بلكه بايستي به آن‌ها دامن زد تا هر چه بيشتر زمينه ظهور حضرت (عجل الله تعالي فرجه الشريف) فراهم آيد.[16]

اين انتظار همواره مورد مذمّت و سرزنش قرار گرفته است؛ چرا كه منجر به تعطيل شدن حدود و مقررات اسلامي گشته و با موازين اسلامي و قرآني سازگاري ندارد.[17]

1-2. عدم زمينه سازي

برخي با تمسك به بعضي روايات، مانند هر علم و پرچمي قبل از ظهور قائم، باطل است ، هرگونه زمينه سازي و تشكيل حكومت را باطل و بر خلاف اسلام مي دانند و آن را در راستاي بسته شدن باب مهدويت برشمرده‌اند.

از اين جمله مي‌توان به انجمن حجتيه اشاره نمود كه به وسيله شيخ محمود ذاكر زاده تولايي، معروف به شيخ محمود حلبي (1279 ـ 1376ه ـ .ش) تأسيس شد و پس از انقلاب اسلامي نيز به دليل تضاد افكار آنان با انقلاب اسلامي، نه تنها با آن همكاري نكردند، بلكه در مواردي با آن مقابله نيز مي‌كردند.

اين گروه در پي سخنراني حضرت امام خميني قدس سره مبني بر مذمت كساني كه معتقد به زياد شدن فساد براي ظهور امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) بودند طبق بيانيه‌اي به طور رسمي انحلال خود را اعلام كرد.[18]

اين گروه هيچ مسئوليتي را متوجه مردم نمي دانند، بلكه تنها، دعا را براي ظهور حجت، لازم مي‌دانند.

1-3. زمينه سازي مثبت

زمينه سازي مثبت را بايد در معناي انتظار سازنده جست وجو نمود. انتظار سازنده، همان انتظار راستيني است كه به عنوان با فضيلت ترين عبادت ياد شده‌است[19].

در طول يازده سده غيبت كبري امام عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) درخشان ترين چهره‌اي كه به اين انتظار سازنده و زمينه سازي مثبت جلوه خاص بخشيده‌است، حضرت امام خميني قدس سره بوده كه با طرح انديشه حكومت اسلامي در عصر غيبت، به انتظار، معنا و مفهوم تازه‌اي بخشيد. ايشان ضمن مقابله با ديدگاه‌هايي كه انتظار را تن دادن به وضع موجود مي‌دانستند، فرمودند: انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما بايد كوشش كنيم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پيدا كند و مقدمات ظهور، ان شاءا... تهيه شود.[20] هم چنين ايشان معتقد بودند، با گسترش اسلام راستين در جهان و مبارزه با جهان خواران، بايد زمينه ظهور منجي موعود را فراهم نمود.[21]

مهم ترين تفاوت بين مكاتب ديني و غيرديني، اميد به آينده‌اي روشن است كه در افراد، ايجاد انگيزه تحرك مي‌نمايد. تجلي اين اميد در مكتب تشيع در ظهور منجي موعود، مهدي صاحب الزمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) بوده و تحرك به سوي آن در انتظار سازنده نهفته است.

بنابراين، انتظار به معناي فراهم آوردن زمينه‌هاي ظهور، ظلم ستيزي به مقدار توان و آمادگي براي ظهور حضرت [22] مي‌باشد، اين زمينه سازي به مثابه ضرورت اسلام و قرآن مطرح، و وظيفه تمام مسلمين مي‌باشد. دلايل عقلي و نقلي، ما را به اين صحيح رهنمون مي‌سازد؛ زيرا مسلماني كه خود را پاي بند احكام اسلام مي‌داند، اجازه نمي‌دهد هيچ يك از آيات و رواياتي كه درباره امر به معروف و نهي از منكر، حدود و ديات، جهاد، كمك به محرومان، چگونگي برخورد با ظلم و عدم تسليم در برابر ستم و ... مي باشند، تعطيل و عمل نشود.[23]

2. زمينه سازي و جايگاه زنان

زمينه سازي و آمادگي براي ظهور حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در روايات، بيان گر اهميت نقش مردان و زنان مؤمن است.

رسول خدا مي‌فرمايد:[24] گروهي از مردمِ مشرق، بيرون آمده براي ظهور حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) زمينه سازي مي‌كنند، يعني سلطنت ايشان را فراهم مي‌سازند.[25]

به گواه ديگر روايات، ايرانيان نقش بزرگي در زمينه سازي ظهور حضرت دارند و اين روايات، ضمن بشارت، هشداري به وظيفة سنگين ايران اسلامي نيز مي‌باشد.

زمينه سازان انقلاب جهاني حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، منتظران راستيني هستند كه در انتظار حضرت حجت (عجل الله تعالي فرجه الشريف) روز شماري مي‌كنند و در اين زمينه، جنسيت معنايي ندارد؛ تنها تفاوت، به چگونگي كارآيي هر يك از مردان و زنان برمي‌گردد.

در نظام اسلامي، زن و مرد از نظر حقيقت وجودي يكسان هستند و ملاك برتري انسان ها در تقواست.[26] چنان كه خداوند مي‌فرمايد: گرامي ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست [27] و معيار پاداش انسان‌ها بر اساس عمل صالح است و تفاوتي بين زن و مرد نمي‌باشد.

هم چنين در جاي ديگري مي‌فرمايد: و هر كس كار شايسته كند ـ چه مرد باشد يا زن ـ در حالي كه ايمان داشته باشد، در نتيجه آن داخل بهشت مي‌شود.[28]

صرف نظر از حقيقت وجودي انسان‌ها، نمي‌توان تفاوت‌هاي ظاهري و جسمي و رواني مرد و زن را ناديده گرفت. هر يك طبق نظام خلقت، داراي جايگاه ويژه‌اي مي‌باشند؛ بنابراين قراردادن هر يك در جايگاه صحيح خود موجب رشد و شكوفايي آن‌ها مي‌گردد.

آشنايي با وظايف منتظران واقعي و عمل به آن‌ها در سطح افراد و جامعه، موجب اصلاح جامعه مي‌گردد و مقدمات ظهور را مهيا مي‌سازد و آگاهي لازم را در پيروان و ياران راستين او فراهم مي‌آورد. بنابراين وظيفه هر مسلمان مدعي، حمايت ولايت است كه با وظايف خود آشنا گردد و درصدد عمل به آن‌ها برآيد.

2-1. نقش زنان در تاريخ زندگي امام

مواردي كه براي فرد منتظر برشمرده مي‌شود، براي زن و مرد يكسان است. ولي آن جا كه بحث چگونگي زمينه سازي پيش مي‌آيد، زنان در زير ساخت‌ها قرار مي‌گيرند.

امام خميني (رحمه الله عليه) درباره زنان مي‌فرمايند: زن، مربي جامعه است. از دامن زن انسان پيدا مي‌شود. مرحله اول مرد و زن صحيح، از دامن زن است. مربي انسان ها، زن است.[29]

نقش زيربنايي زن در تولد و رشد صاحب الامر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، مشهود است كه از هنگام تكوين و تولد ايشان آغاز، و سپس با طي مراحل رشد، زمينه‌هاي امامت ايشان فراهم مي‌گردد.

آمادگي نرجس خاتون براي همسري با امام حسن عسكري (عليه السلام) از آن جمله است كه با تحمل سختي ها همراه بود. در حالي كه نرجس خاتون در قصر پدر به عنوان ملكه، امكانات بسياري در اختيار داشت. ولي دل بستگي او به امام حسن عسكري (عليه السلام)ـ كه قطعاً از صفاي دل او نشأت مي‌گرفت ـ موجب شد تا رنج اسارت را بپذيرد و با حفاظت و صيانت از حريم خود به وصال يار برسد.[30]

مرحله ديگر زمينه سازي را مي‌توان در پرورش نرجس خاتون نزد عمه بزرگوار[31] امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) جست وجو نمود؛ هنگامي كه براي تعليم آداب اسلامي از محضر آن بزرگوار استفاده مي‌نمود؛ چرا كه تكوين و رشد امام، علاوه بر صلب شامخ، نيازمند رحم پاك مي‌باشد. و اين‌ها بيان گر نقش اساسي زنان در زمينه سازي و مقدمات پيش از تكوين، هنگام حمل و سپس به دنيا آمدن امام مي‌باشد كه دور از چشم همگان، جز عده‌‎اي خواص صورت پذيرفت.

با آغاز امامت امام در دوران غيبت صغري نيز مردم با مراجعه به مادر امام حسن عسكري (عليه السلام) كه معروف به جده بود، به حل مشكلات خود مي‌پرداختند و اين مسئله، حضور زنان در زمينه‌هاي اجرايي را گوشزد مي‌نمايد.[32] بنابراين زنان قبل و بعد از غيبت امام عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در عرصه‌هاي مختلف براي حضرت زمينه سازي مي‌كردند و هم چنان اين سيره ادامه دارد.

دامه دارد...

پی‌نوشت‌ها:

]1]. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل واژه مورد نظر.

[2]. خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ذیل واژه مورد نظر؛ محمدبن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه مورد نظر.

[3]. علی اکبر دهخدا، پیشین، ذیل مورد نظر.

[4]. خدامراد سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت (بنیاد فرهنگی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1383)، چ اول، ، ص267.

[5]. علی اکبر دهخدا، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.

[6]. محمد معین، فرهنگ فارسی، (تهران: انتشارات امیرکبیر، 1379) 6جلدی، ذیل واژه مورد نظر.

[7]. جولیوس گولد، دیلیام کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، (تهران: مازیار، 1376) چاپ گلشن، اول، ص29.

[8]. محمد معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.

[9]. گولد و کولب، پیشین، ص 630 ـ 631.

[10]. معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.

[11]. گولد و کولب، پیشین، ص630 ـ 631.

[12]. معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.

[13]. گولد و کولب، پیشین، ص 529.

[14]. « افضل اعمال امتی انتظار فرج الله عزوجل»، معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.

[15]. « افضل العبادة انتظار الفرج»،گولد و کولب، پیشین، ص29.

[16]. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، 10 جلدی، نشر و چاپ مکتب العلوم الاسلامی، چ سوم، 1372، ج1، ص 285. (به نقل از بحارالأنوار، ج52، ص122).

[17]. همان (به نقل از بحار، ج52، ص125).

[18]. برگرفته از صحیفه نور، ج21، ص14-13.

[19]. سلیمیان، پیشین، ص60.

[20]. صحیفة نور، ج7، ص255.

[21]. سلیمیان، پیشین، ص 65ـ 52.

[22]. مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، انتشارات صدرا، چ12، 1371، ص 61.

[23]. ابراهیم شفیعی سروستانی، نقش انتظار در پویایی جامعه، ماهنامه موعود، پیش شماره2.

[24]. ابراهیم شفیعی سروستانی، معرفت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و تکلیف منتظران، ص 176ـ 180، با تلخیص.

[25]. قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): « یخرج اناس من المشرق فیوطئون للمهدی یعنی سلطانه».

[26]. محمدی ری شهری، پیشین، ج1، ص 284، (به نقل از بحار، ج52، ص 122).

[27]. {ان اکرمکم عندالله اتقیکم}.

[28]. {مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلَا یُجْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ}.

[29]. صحیفه نور، ج7، ص339.

[30]. همان، اقتباس، ص53 ـ 52.

[31]. علی بن عیسی، اربلی، کشف الغمه، ج2، تبریز، 1381ق، ص 477.

[32]. محمد جواد طبسی، زنان در حکومت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ص14.

پدید آورنده : ریحانه هاشمی