مقدمه:

امروز، با توجه به حاکمیت زندگی مدرن و ماشینی، بیش از هر زمان دیگری ضرورت آسان کردن این سنت بین جوانان احساس می‌شود. الگو برداری از سیره حضرت زهرا (علیها السلام)، بهترین طریق حصول به این امر می‌باشد که نوشتار حاضر، آن را مورد بحث قرار داده‌است.

نیاز به زندگی اجتماعی و تشکیل خانواده، نیازی فطری است و تطابق نیازهای درونی وامکانات بیرونی، این امکان را فراهم آورده تا انسان‌ها با روی آوردن به ازدواج، به این میل باطنی و خواسته طبیعی خویش پاسخ دهند. تعلیمات دینی، از جمله آیات قرآن، در تبیین فلسفه ازدواج به همین اصل توجه داشته و پیوند زناشویی را که از زیباترین لحظات زندگی زنان و مردان است، از آیات الهی و منشأ آرامش و آسایش برشمرده‌اند. از سوی دیگر، دغدغه بشر امروز رسیدن به کمال است؛ ایستادن بر فراز قله خوشبختی، یافتن تکیه گاهی در حوادث و خطرات و به سلامتی گذشتن از طوفان‌های سهمگین زندگی و سختی‌های روزگار. پس این دغدغه‌ها منحصر به زمان و مکان خاصی نبوده و نیست؛ از این رو، اگر مکتب و آیینی توانسته باشد به خوبی به این دغدغه‌ها بپردازد و جواب آن‌ها را بدهد، می‌تواند به عنوان مکتبی پاسخگو مورد توجه قرار گیرد. به اعتقاد ما، دین اسلام به خوبی این دغدغه‌ها را درک کرده است؛ چرا که مسائل انسان شناسی آن مرتبط به وحی بوده و همو که انسان را آفریده، راه نجات را به او می‌آموزد و راه حل‌های علمی و مؤثری برای سعادت و کمال و خوشبختی ارائه کرده‌است. تجسم و تبلور علمی این اموزه‌ها در زندگی انسان‌های نمونه به طور کامل به نمایش در آمده‌است و حیات درخشان این چهره‌های ماندگار بشری دلیل واضحی است بر ممکن بودن و عملی بودن این آموزه‌ها و دست یافتن به جزیره ثباتی که همواره بشر به دنبال آن بوده‌است.

یکی از درخشان ترین چهره‌های موفق و الگوی کمال انسانی، حضرت فاطمه(علیها السلام) دختر گرامی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد. عرصه‌های مختلف زندگی کوتاه، اما درخشان این شخصیت نیازمند ساعت‌ها مطالعه و تحقیق و بررسی است؛ زندگی پر باری که ثمرات آن برای همیشه تاریخ به یادگار مانده و وجدان‌های بیدار و اذهان پر تلاطم را به خود فرا می‌خواند تا به فراخور درک خویش بتوانند راهی به رهایی یابند و سعادت و خوشبختی ابدی را به دست آورند. فاطمه زهرا، به گواهی دوران درخشان زندگی پر برکت ایشان، از جمله معدود افرادی است که توانسته در فضای ظلمت آلود عصر جاهلیت، در کمال آزادگی، اسلام را به عنوان آیین نجات بخش بپذیرد و مراحل تکامل را به نهایت برساند و به مقام کمال انسانی دست یابد. چرا این گونه نباشد در دانه‌ای که در بیت نبوت رشد کرده‌است؛ کسی که مادرش اولین بانوی مسلمان است که در راه نشر این آیین الهی و مترقی، هر آنچه اندوخته مادی داشت در اختیار معلم آسمانی اش قرار داد. او درخشان بانویی است که می‌تواند الگوی فرزانگان عالم باشد و از مطالعه و بررسی احوال و آثار وجودی آن حضرت، می‌توان به راه‌های سعادت و کمال دست یافت.

بی شک، مطالعه دقیق و عالمانه در حیات سراسر درخشان فاطمه زهرا(علیها السلام) می‌تواند درهای بسته بسیاری را برای مشتاقان کسب معرفت و کمال بگشاید و برای جویندگان آرامش و خوشبختی، بهترین نسخه‌های عملی را به ارمغان آورد و سرگشتگان وادی حیرت را به سر منزل امن و ایمن رهنمون باشد، گرچه قرن‌ها از آن دوران گذشته است و دختران و زنان در قرن بیست و یکم با شرایط جدید اجتماعی مواجهند و شاید به نظرشان بسیاری از این دغدغه‌ها از مسائل خاص عصر مدرن است و با جستن و کاویدن در گذشته، نمی‌توان گرهی از مشکلات عصر مدرن و پست مدرن گشود!

بحث از حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) بحث درباره زنی است که نقش‌های متعددی را در زندگی ایفا کرده و با اینکه عمری محدود وکوتاه داشت و دوران زندگی‌اش بسیار اندک بود، ولی تاریخ حیاتش به گونه‌ای است که هر ورقی از آن برای ما و آیندگان درس زندگی است. آن بزرگوار تنها به عصر خود تعلق نداشت، بلکه الگویی جاویدان برای همه عصرهاست.

بحث درباره حضرت زهرا و معرفی زندگی اش برای همگان راه گشاست؛ زیرا در عصر ما گسیختگی عقاید و ایدئولوژی هاست، برای به دست آوردن هدف روشن و جهت زندگی، عده‌ای مات و مبهوتند. در چنین شرایطی، چه بهتر که راه فاطمه، که مورد تأیید دوست و دشمن و دارای جنبه‌های علمی و الگویی است، عرضه گردد.

نوشتار حاضر، در صدد است با بیان قوانین منتزع از سیره حضرت زهرا(علیها السلام) در امر ازدواج، نمادی برای جوانان امروز و نسل منتظر و مهدی باور ترسیم کند.

آموزه‌های اخلاقی و رفتاری حضرت زهرا(علیها السلام) در امر ازدواج و تحکیم خانواده

اگر در ازدواج، رضایت الهی و خداپسندانه مد نظر نباشد، این ازدواج، ریشه مستحکمی نخواهد داشت و نمی‌تواند ممدوح و پسندیده باشد. هر چه نور خدا، در مقدمات ازدواج شعله ور تر باشد، این نور در سراسر زندگی زوجین، بیشتر جلوه گر خواهد شد.

تمهیدات ازدواج حضرت زهرا(علیها السلام) در کمال تعالی و نورانیت و با رضایت الهی بوده‌است. وی در همه اعمال و رفتارش جز رضایت دوست، چیزی در نظر نداشت و می‌فرمود: « اللهم لنی اسئلک بما تحب و ترضی». (شیخ الاسلامی، 1377، ص227)

رضایت مندی زوجین، یکی از شروط اصلی در امر ازدواج است. اگر یکی از دو طرف ازدواج، ناراضی و ناخشنود باشد، تأثیرات منفی در زندگی مشترک باقی خواهد گذاشت و صلح و مودتی در آن شکل نخواهد گرفت.

حضرت زهرا(علیها السلام) رضایت خود را از ازدواج با علی(علیه السلام) این گونه اعلام می‌نماید:   « رضیت بما رضی الله و رسوله»؛ من به آنچه خدا و رسول خدا راضی اند، راضی و خشنودم.(دشتی، 1375، ص29)

یکی از عوامل مؤثر در ازدواج، این است که خانواده‌ها به ازدواج فرزندانشان راضی باشند. در صورتی که زوجین به بی رغبت بودن خانواده‌های خود پی ببرند، به تدریج زندگی مشترکشان رو به سردی می‌گراید.

زندگی حضرت زهرا(علیها السلام) از ضمانت محکمی برخوردار بود. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در همه مراحل زندگی این زوج، با خشنودی و رضایت و به عنوان یک عقل مجرب، از تداوم این ازدواج حمایت می‌کردند و در رفع مشکلات آن‌ها می‌کوشیدند.

از عوامل اساسی دیگر در امر ازدواج، دقت و توجه به ارزش‌ها و معیارهای الهی است. چنانچه در ازدواج و مقدمات آن، به ارزش‌های راستین و واقعی ارج نهاده شود، بی شک، دیگر شاهد زندگی‌های از هم پاشیده و نابسامان نخواهیم بود. توجه بیش از حد به ارزش‌های پوچ و باطل در مقدمات ازدواج، مانند مهریه، جهیزیه، مراسم ازدواج و...، کدورت‌ها و مشکلات را به وجود می‌آورد.

جهیزیه حضرت زهرا(علیها السلام) هفده قلم بیشتر نبود. وقتی به فاطمه(علیها السلام) طعنه زدند که تو همسر مرد فقیری شده‌ای، فرمودند: « رضیت به فوق الرضا»؛ من به علی راضی هستم و رضایت من از او، فوق درجات رضایت است.(مجلسی،1404ق.، ج43، ص97)

وقتی هم به علی(علیه السلام) طعنه زدند که می‌توانستی دختر ثروتمند را به عقد خود در آوری تا خانه تو را پر از جهاز کند، آن حضرت فرمودند: همانا ما گروهی هستیم که به مقررات الهی رضایت داده‌ایم و جز رضایت او چیزی نمی‌خواهیم و افتخار ما به اعمال نیکوست، نه به مال و ثروت. (بحرانی، [بی تا]، ج11، ص363)حضرت زهرا(علیها السلام) با تکبیر به خانه علی(علیه السلام) مشرف شدند و در میانه راه، پیراهن عروسی را به مسکین بخشیدند.(مظاهری، 1372، ص66-67)

دیدگاه مثبت همسران نسبت به هم، یکی دیگر از عناصر مهم در ازدواج و تحکیم خانواده می‌باشد. وقتی در ازدواج، طرفین نظر مثبت و مساعدی نسبت به هم داشته باشند، زندگی خوبی را آغاز خواهند نمود. وجود چنین دیدگاهی، موجب پوشاندن نقایص هر یک از زوجین در نظر دیگری خواهد گردید.

وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در آغاز زندگی مشترک علی(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام)، دیدگاه آن‌ها را جویا شدند، علی(علیه السلام) عرض کرد: چه قدر او یاور خوبی در راه اطاعت خداست ، و فاطمه(علیها السلام) پاسخ داد: علی(علیه السلام) بهترین شوهر است.

از عوامل مهم دیگر، داشتن یقین و اعتقاد زوجین به تداوم ازدواج می‌باشد. زوجین باید باور و اطمینان داشته باشند که هرگز از هم جدا نخواهند شد و وصلت آن‌ها دایمی است؛ چون ترس از جدایی، گرمی زندگی را از بین می‌برد.

حضرت زهرا (علیها السلام) در اولین روز زندگی مشترکشان با علی(علیه السلام)، به ایشان گفتند: ای علی، من امروز از خانه پدرم به خانه شما منتقل شدم و روزی هم از این خانه به قبر و لحد پای خواهم گذاشت (دشتی،1375،ص35)؛ یعنی بجز مرگ، چیزی نمی‌تواند در زندگی آن‌ها خللی وارد کند.

یکی از عوامل مهم در ازدواج‌های موفق، هم شأن بودن، هم کفو و همتا بودن زن و مرد می‌باشد؛ چون درک متقابل زوجین را از یکدیگر امکان پذیر می‌سازد. در مسئله ازدواج، تا حد زیادی باید از نظر ظاهری و باطنی بین زن و مرد شباهت وجود داشته باشد.

ام سلمه می‌گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: اگر خداوند، علی(علیه السلام) را خلق نکرده بود، فاطمه(علیها السلام) کفوی نداشت. (قندوزی،1380، ص237)

از دیگر عوامل، درک روحیات و حالات همسر در زندگی زناشویی می‌باشد. توجه به این عامل در زندگی، بسیار آرامش بخش و سازنده‌است و این شناخت نسبت به ابعاد وجودی همسر می‌تواند باعث ایجاد محبت شود.

فاطمه(علیها السلام)، علی(علیه السلام) را بسیار خوب می‌شناخت و بر روحیات او اشراف داشت و از شدت دلبستگی همسرش به خود آگاه بود. از این روی، در آخرین لحظات زندگی، سعی نمود با زیباترین و ملایم ترین صورت ممکن، خبر مرگ خود را به علی(علیه السلام) برساند تا وی در برابر شنیدن این خبر، از پای در نیاید. حضرت زهرا(علیها السلام) همسرش را به بالین طلبید و عرض کرد: پسر عموی من! سلام بر شما، همانا این جبرئیل است که بر من سلام می کند. پس از مدتی تأمل، بیان داشت: این میکائیل بود که همانند دوستش جبرئیل به من سلام کرد. زهرا (علیها السلام) پس از تأمل دیگری، به همسرش گفت: به حقیقت، این عزرائیل است که بال هایش را در مشرق و مغرب گشوده است و پدرم او را برای من چنین وصف فرموده است. (سپهر،1382،ص183)

در حسن معاشرت زن با شوهر، عامل تواضع و فروتنی در برابر همسر، عنصری اساسی است که می‌تواند مرد را در زندگی، سرشار از خشنودی نماید. فروتنی مناسب، از مفاهیمی است که در بیشتر دوره‌ها  و در بین اکثر اقوام و ملل، مورد احترام است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: سه چیز، محبت را بر جای می‌گذارد: خوش اخلاقی، خوب مدارا کردن و تواضع. (مجلسی، 1404ق، ج2، ص205)

حضرت زهرا (علیها السلام)، با وجودی که سرور کائنات است، در مقابل همسرش تواضعی ستودنی دارد. مثلا وقتی در برابر شفاعت علی (علیه السلام) از خلیفه، که برای عیادت او اجازه می‌خواست، قرار گرفت، چنین متواضعانه پاسخ داد: علی جان! خانه، خانه توست و من کنیز تو هستم. (بابازاده،1376، ص255)یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در روابط میان زن و شوهر، ابراز محبت و مهربانی به همسر است. شنیدن کلمات محبت آمیز، از لوازم یک زندگی موفق زناشویی است.

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: هیچ گاه این کلام شوهر که به همسر خود می‌گوید: "دوستت دارم"، از دل زن خارج نمی‌شود. (حر عاملی، 1367، ج20،ص23)

زن باید به طور متقابل به همسرخود محبت نماید. حضرت زهرا (علیها السلام) در عبارتی خطاب به همسرشان می‌گویند: روح من فدای روح تو باد و جان من سپر بلای جان تو باشد. (حائری مازندرانی، 1374، ج1، ص196)

ایجاد آراستگی ظاهری و باطنی برای همسر، از عناصراساسی دیگر است. گرایش به زیبایی و آراستگی، از تمایلات فطری انسان است که با سرنوشت آدمی، ممزوج می‌باشد. از این رو، در همه جوامع و فرهنگ‌ها، زیبادوستی و جمال پرستی دیده می‌شود.

گشادگی صورت و نگاه صورت مهربان، انواعی از زینت چهره می‌باشد. شادمانی باطنی و رضایت خاطر هم، نوعی درخشندگی در چهره ایجاد می‌کند.حضرت زهرا (علیها السلام) سعی می‌کردند در محیط خانه، عطر آگین و آراسته باشند. حتی ایشان در آخرین لحظات زندگی خود به اسماء فرمودند: عطر مرا که همیشه خود را با آن عطر آگین می نمودم. (اربلی،1381، ج2، ص62)

علی (علیه السلام) نیز در اشاره به آراستگی ظاهر و باطن فاطمه (علیها السلام) می‌فرمودند: هر گاه به او می‌نگریستم، همه ناراحتی‌ها و غم‌هایم برطرف می‌شود. (مجلسی،1404ق،ج43،ص134)یکی از عوامل در استحکام ازدواج‌ها، عمق بخشیدن به محبت، حمایت و دفاع از همسر و قدردانی از تلاش‌ها و زحمات اوست.

زمانی که علی(علیه السلام) را با اکراه و اجبار برای اخذ بیعت به مسجد مدینه می‌بردند، حضرت زهرا (علیها السلام) برای دفاع از همسرش به درب مسجد آمدند و در یاوری علی (علیه السلام) فرمودند: به خدا سوگند ای سلمان، از درب مسجد مدینه پا را بیرون نمی‌گذارم تا آنکه پسر عموی خود را با چشمان خودم، سالم ببینم. (شیخ مفید، 1374، ص181)

زیبا، مؤدبانه و با احترام خطاب کردن همسر، یکی از عوامل ازدواج‌های موفق می‌باشد. در صورتی که صدا کردن همسر، احترام آمیز باشد، محبت و صمیمت زیادی را در پی خواهد داشت. نام بردن زیبا و مناسب افراد، باعث برقراری ارتباط مثبت خواهد شد و به طور متقابل، واکنش مثبت مخاطب را نیز فراهم می‌کند.این عمل، تأثیر عمیقی در واکنش‌های عاطفی همسران بر جا می‌گذارد و زن و شوهر، بیش از هر چیز به این واکنش‌های عاطفی مناسب نیازمندند.

زهرا (علیها السلام)، نام همسر خود را با احترام یاد می‌کردند. گاهی او را با کینه ابا الحسن می‌خواندند، گاهی با ابن عم و گاهی با لقب شریف یا امیرالمؤمنین. برای نمونه، فاطمه(علیها السلام) هنگام شکایت از مرگ پدر و مشکلات سیاسی، همسرش را این گونه مورد خطاب قرار می‌دهد: یا ابن ابی طالب (مجلسی، 1404ق، ج8، ص125) و با این خطاب، متذکر نسبت علی (علیه السلام) با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌شود.

از دیگر عوامل در تحکیم خانوده، تشویق همسر به انجام کارهای خیر است. زوجین باید همواره یکدیگر را به کمالات و کارهای نیک تشویق نماید؛ چون تأثیر مثبت آن به زندگی مشترک بر می‌گردد.

زهرا (علیها السلام)، آن قدر با علی (علیه السلام) در خیرات و حسنات، هماهنگ بودند که علی (علیه السلام) بعد از وفات وی فرمودند: وقتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از دنیا رفت، من یک رکن خود را از دست دادم و هنگامی که فاطمه (علیها السلام) به شهادت رسید، دومین رکن خود را نیز از دست دادم. (مجلسی، 1404ق ، ج43، ص173)

عامل تأثیر گذار دیگر در تحکیم خانواده، توجه زن به مسئله حجاب و عفاف است. در پرتو رعایت حجاب و التزام به حیا و عفاف است که شخصیت انسانی زن، حفظ و زمینه های رشد و تکامل زن و مرد در ابعاد مختلف فراهم می‌شود. در پرتو حجاب، پیوند‌ها و علایق زندگی استحکام و دوام می‌یابد و امنیت و آرامش روحی و روانی به وجود می‌آید.

اعتقاد حضرت زهرا(علیها السلام) در باب حجاب و تحفظ از بیگانه، دارای عظیمی وصف ناشدنی است.

در همین زمینه نقل کرده‌اند: مردی نابینا از حضرت فاطمه (علیها السلام) اجاره خواست که به خانه او وارد شود و زهرا (علیها السلام) خود را پوشانید. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: چرا از او حجاب کردی؟ حضرت زهرا عرض کد: اگر او مرا نمی‌بیند، من که او را می‌بینم و همچنین این مرد نا بینا می‌تواند بو را استشمام کند. (مجلسی، 1404ق، ج43، ص91).

از ابعاد محبت و مودت میان زن و شوهر، همکاری و مساعدت متقابل آن‌ها برای گذراندن امور زندگی و فروعات آن است.

در زندگی مشترک علی (علیه السلام) و فاطمه (علیها السلام)، تدبیر کارهای منزل بر عهده زهرا (علیها السلام) و تدبیر امور بیرون منزل بر دوش علی (علیه السلام) بود. امام باقر فرمودند: حضرت زهرا (علیها السلام) کارهای منزل را با علی(علیه السلام) این گونه تقسیم می‌کردند که خمیر کردن آرد، پختن نان و جارو زدن خانه بر عهده فاطمه (علیها السلام) باشد و جمع آوری هیزم و تهیه مواد غذایی اولیه را علی (علیه السلام) انجام می‌دهد. (دشتی،1375، ص168).

یکی از عوامل موفقیت در زندگی زوجین، صبر و بردباری است که آن‌ها را در معبر عبور از سختی‌ها یاری می‌دهد. در هر خانواده‌ای که صبر وجود نداشته باشد، بنای محبت و استحکام نیز دچار آفت می‌شود.

روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، به خانه دخترش وارد شد و حضرت زهرا (علیها السلام) را دید در حالی که لباسش بسیار نامناسب بود؛ از یک طرف، مشغول آرد کردن و تهیه نان بود و از طرفی به فرزندش شیر می‌داد. پیامبر (صلی  الله علیه و آله و سلم) با چشمان پر از اشک به ایشان فرمودند: دخترم این گونه تلخی‌ها در دنیا برای رسیدن به پاداش اخروی است؛ پس صبر از از دست نده. زهرا (علیها السلام) در پاسخ پدر گفتند: خدا را حمد می‌کنم در برابر نعمت‌هایش و شکر می‌کنم در برابر نعمت‌هایش. (ابن شهر آشوب، 1379، ج3، ص343).

سادگی و قناعت، از جمله عواملی است که تأثیر بسزایی در ازدواج و پایداری خانواده دارد. افرادی که فقط به دنبال تشریفات و دنیا گرایی باشند نمی توانند به اهداف والایی در زندگی دست یابند؛ چون این عوامل، موانعی است بر سر راه رشد و ترقی معنوی و کمال انسانی.

سلمان فارسی می‌گوید: روزی حضرت زهرا (علیها السلام) را دیدم که چادری ساده بر سر داشت. با تعجب عرض کردم: عجبا! دختران پادشاهان بر کرسی‌های طلایی می‌نشینند و پارچه‌های اشرافی به تن می‌کنند، اما دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، نه چادر گران قیمت بر سر دارد، نه لباس فاخر، حضرت زهرا (علیها السلام) فرمودند: ای سلمان! خداوند، لباس‌های زینتی و تخت‌های طلایی را برای ما در روز قیامت ذخیره کرده‌است. (مجلسی، 1404ق،ج8،ص303)

نتیجه:

دین اسلام، ازدواج و تشکیل خانواده را منشأ آرامش و آسایش می‌داند و امروزه با توجه به حاکمیت زندگی مدرن، ضرورت آسان کردن این سنت الهی در بین جوانان احساس می‌شود. تأملی ژرف بر سیره معصومان(علیهم السلام)، نمونه‌هایی از ازدواج شایسته را نشان می‌دهد. این نوشتار بر آن بود تا حد مقدور، خطوط اساسی و راه گشای معرفت ازدواج مطلوب را برای صاحبان تأمل، ترسیم نماید. زوج‌های جوان با تأسی و پیروی از زندگی این بزرگواران می‌توانند ازدواج پر از شور و عاشقانه‌ای داشته باشند.

بدون تردید، وجود مقدس حضرت زهرا(علیها السلام)، سیره، رفتار و گفتار آن گرامی برای تمام زنان و جوانان امروزی مایه مباهات و اسوه کامل می‌باشد و مجموعه‌ای سالم و کامل از تجسم همه خوبی‌ها و زیبایی‌هاست. از این رو، در این مقاله، بخش‌هایی از سیره و سخن آن بزرگوار که قابلیت الگو برداری و درس آموزی دارد تقدیم گردید، به امید آنکه بتوانیم در عصری که از هر سو دشمنان اسلام، ایمان و ارزش‌های اصیل جوانان را هدف گرفته‌اند، افکار و رفتارهای خود را با آن حضرت هماهنگ نماییم.

پی نوشت ها :

[1]. این شهر آشوب، محمد بن عی؛ مناقب آل ابی طالب؛ تهران: ذوی القربی، 1379.

[2]. اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمه فی معرفة الائمه؛ تهران: اسلامیه، 1381.

[3]. بابازاده، علی اکبر؛ تحلیل سیره فاطمة الزهرا(علیها السلام)؛ [بی جا]، انصاریان، 1376.

[4]. بحرانی، عبدالله؛ عوالم العلوم؛ قم: مدرسه الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، [بی تا].

[5]. حائری مازندرانی، مهدی؛ کوکب الدری؛ قم: مکتب الحیریه،1374 .

[6]. حر عاملی، محمد بن الحسن؛ وسائل الشیعه؛ تهران: اسلامیه، 1367.

[7]. دشتی، محمد؛ نهج الحیاة، قم: مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، 1375.

]8]. سپهر، محمد تقی؛ ناسخ التواریخ؛ تهران: اسلامیه، 1382.

[9]. شیخ الاسلامی، حسین؛ مسند فاطمه الزهرا(علیها السلام)؛ قم: دفتر تبلیغاتی اسلامی، 1377.

[10]. شیخ مفید، محمد بن محمد؛ اختصاص؛ قم: جامعة المدرسین، 1374.

[11]. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم؛ ینابیع المودة لذوی القربی؛ تهران: [بی تا]، 1380.

[12]. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1404ق.

[13]. مظاهری، حسین؛ مجموعه مقالات الزهرا (علیها السلام)؛ [بی جا]، [بی تا]، 1372.

پدید آورنده: آنیتا همایون فرد-دکتر سید مهدی سجادی

فصلنامه علمی- ترویجی مباحث بانوان شیعه شماره-24