مقدمه:
در انديشه مهدويت، تربيت به معني فرايند رشد و شكوفايي استعداد‌هاي روحي و جسمي انسان در جهت رسيدن به مقام قرب الهي با محوريت حجت حي است، توجه به اين تعريف مارا به اهمیت ساحت های مختلف وهمچنین نقش محوری امام زمان رهنمون می شود ،درفرايند تربيت برای دست یابی دقیق وکامل به اهداف تربیتی بايد همه ساحتهاي انسان مورد توجه قرار گيرد و همچنین حجت حي در اين فرايند نقش اساسي و محوري را ایفا می کند. با توجه به اينكه بزرگداشت تولد امام زمان (علیه السلام) يكي از مهمترين فرصت‌هاي ايجاد ارتباط با امام زمان به عنوان مربي حقيقي انسان و بهترين بستر براي بهره‌برداري از سرچشمة معارف ناب ايشان است اين سوال اساسي مطرح مي‌شود كه بزرگداشت تولد امام زمان در فرايند تربيت انسان چگونه نقش‌آفريني مي‌كند و چگونه مي‌توان به بهره‌برداري حداكثري از اين فرصت در جهت تربيت انسان دست يافت؟ اين نوشتار كه در سدد است به سؤال اساسي فوق پاسخ گويد، ابتدا به تبین ساحتهاي تربيت انسان پرداخته ،پس از آن ارتباط سه‌گانه با امام در بستر اعياد را به اختصار توضيح داده و سپس تأثير بزرگداشت روز تولد امام زمان (علیه السلام) در ساحتهاي مختلف تربيتي انسان مورد بررسي قرارداده است.
ساحتهاي تربيتي انسان:
انسان داراي ابعاد و ساحتهاي مختلف بوده و علاوه بر جسم ظاهري، داراي روحي است كه خداوند به واسطه آن انسان را از ساير موجودات متمايز كرده است، اهل فكر و انديشه بوده، داراي گرايش‌ها وعواطف مختلف است و رفتار او تنها از غرايز حيواني سرچشمه نمي‌گيرد، او با ديگر موجودات جهان نيز در ارتباط است، از آن‌ها تأثير مي‌گيرد و بر آن‌ها تأثير مي‌گذارد. در رابطه با اين ساحت‌ها ،تقسيم‌بندي‌هاي زيادي وجود دارد و در يك نگاه كلي مي‌توان آنرا در حوزه فردي شامل ساحت بينشي، گرايشي و رفتاري و در حوزه ارتباطات انسان با ساير موجودات به ساحات سياسي، اجتماعي، فرهنگي، الهياتي و ... تقسيم كرد.
بنابراین تربيت در واقع فرايند رشد هماهنگ اين ساحت‌ها و ابعاد بوده وغفلت از هر يك از اين ابعاد در امر تربيت، اين فرايند را نافرجام مي‌گذارد و چنین تربیتی به منزله رشد ناهمگون يك موجود زنده بوده که هرگز او را به رشد و كمال نمي‌رساند. پس هرگاه سخن از تربيت به ميان مي‌آيد و یا مسئله‌اي تربيتي مورد كنكاش قرار مي‌گيرد بايد این ساحت‌ها و ابعاد وجودي انسان مورد توجه قرار گيرد.
بزرگداشت تولد امام زمان بستر ارتباط سه گانه با (امام، خدا و مهدي ياوران)
ايام بزرگداشت ائمه اطهار به ويژه تولد امام زمان (علیه السلام) بستر و زمينه‌اي است كه افراد جامعه علاوه بر اظهار شادي و شعف از تولد امام و ايجاد رابطه عاطفي و روحي با ائمه اطهار، با بهره‌مندي از چشمه‌سار معارف ناب اهل بيت، از ناحيه فكر و انديشه خود را به امام گره مي‌زند و اين دو ارتباط عاطفي و فكري، خود زمينة ارتباط عملي و رفتاري مي‌شود. از سوي ديگر انجام عبادات و اعمال سفارش شده در شب و روز عيد تمرين عبوديت و بندگي در برابر ذات باريتعالي است. علاوه بر اين عزم عمومي و همكاري افراد جامعه در برقراري مراسم جشن و شادي در اين ايام، روابط اجتماعي او را تحت تأثير قرار داده و وارد مرحله جديدي مي‌كند.
بنابراين گرچه مراسم تولد امام زمان از لحاظ زماني محدود به يك روز است و فراهم كردن لوازم آن در طول يك يا دو هفته انجام مي‌گيرد ،اما از نظر وسعت و عمق تأثيرگذاري بسيار وسيع و عميق بوده و علاوه ایجاد ارتباط «فکری» ، «عاطفی» و«عملی » با امام ،ارتباطات فرد با جامعه و «هم نوعان »خود را به زيبا‌ترين نحو ممكن سامان داده و از همه مهم‌تر با انجام اعمال، ارتباط او را با «ذات باريتعالي» تنظيم مي‌كند. و در واقع تمرين عبوديت و بندگي در كلاس درسي است كه مربي آن امام زمان (علیه السلام) است.
آثار بزرگداشت تولد امام زمان بر ساحتهاي مختلف و ابعاد تربيتي انسان
1.حوزه بينش‌ها:
همانگونه كه ذكر شد يكي از ارتباطاتي كه انسان در اين ايام برقرار مي‌كند، ارتباط فكري و معرفتي با امام است، اين امر كه به واسطة فيض بردن از معارف اهل بيت که در غالب سخنراني ومولودي ارائه مي‌شود ویا با مطالعه و تفكر بر ادعيه و زيارات مهدوي حاصل مي‌شود، فكر و انديشه انسان را سيراب نموده و باعث می شود جايگاه خداوند متعال و امام در عالم هستی و عرصه تربيت انسان مشخص شود، ارزش‌هاي حاكم بر نظام تربيتي شناخته شده و انسان كرامت و جايگاه خود در عرصه هستي در پرتو اين معارف باز‌يابد.
1.1.شناخت جايگاه امام در عرصه تربیت :
یکی از آثار تربیتی بزرگداشت ایام تولد امام زمان برساحت فکر واندیشه انسان، آگاهی به جایگاه امام وتوجه پیدا کردن نسبت مرجعيت ايشان در كسب معارف و مؤلفه‌هاي تربيت است . بنابر انديشه مهدويت ، مربي حقيقي انسان خداوند متعال است «انت الرب و نحن المربوبون[1] و خداوند متعال با عطا كردن علم و شناخت لازم به ائمه اطهار آنان را در عرصه تربيت، مربي انسان قرار داده و وجود ايشان تنها راه رشد و هدايت هستند. اين حقيقت در ادعيه مهدوي از جمله زيارت ندبه به زیبایی بيان شده است « قد اتاكم الله يا ال ياسين خلافته و علم مجاري امره فيما قضاه و دبره و رتبه في ملكوته»[2] پس تنها راه سعادت و نجات، راه ائمه اطهار است (فلانجاة و لا مفزع الا انتم و لا مذهب عنكم)[3] امام زمان وارث همه ائمه بلكه تمام انبياء الهي بوده وآنان زمينه‌سازان ودعوت‌كنندگان به سوي امام زمان (علیه السلام) بوده‌اند «و انت حجته و ان الانبياء دعاة و هداة رشدكم»[4]
بنا براین بزر گداشت تولد امام زمان (علیه السلام) که بهترين زمان براي تبيين اين حقايق ناب بوده، مناسب ترین بستر وزمینه برای قراردادن دست بشریت در دستان مربی حقیقی انسان است و اين امر بزرگترين خدمت به ره‌پويان راه كمال و قرب الهي است.
2.1.شناخت ارزش‌هاي حاكم بر نظام تربيتي مهدوي:
در هر نظام تربيتي هدف غایی واهداف مياني و جزئي زيادي وجود دارد كه در راستاي آن هدف غائي بوده و با توجه به ارزش ها و نيز مباني آن نظام تربیتی مشخص مي‌گردند. در انديشه مهدويت رسيدن به مقام قرب الهي به عنوان بالاترین ارزش ، هدف غائي از تربيت انسان ذكر شده است، اهداف مياني كه درواقع شاخصه‌هاي رسيدن به آن هدف كلي هستند دراستای آن تعریف وارزش گذاری می شود. «اطاعت» از امام زمان در عرصه های مختلف فردی واجتماعی ، «رضايت »امام زمان در همه شؤن زندگی، «تقواي الهي »درپرتو احساس حضور در محضرامام زمان، «احسان و نيكي» به عموم انسان ها به عنوان یاران بالقوه ویا بالفعل امام و «صدق وراستي» اهداف وارزش هایی است که ره پویان عرصه تربیت در بستر بزرگداشت تولد امام زمان با آن آشنا می شوند و نقش کلیدی در جهت‌گيري فعاليت‌هاي تربيتي ورسیدن به مقام قرب الهی ایفامی کنند.
3.1. آشنايي با جايگاه انسان در عالم هستي و ظرفيت‌هاي وجودي او:
انسان موضوع علم تربيت است ، بنابراين شناخت انسان از مهمترين و اساسي‌ترين گام‌هاي فرايند تربيت به شمار مي‌آيد. امام به عنوان نمونه حقيقي انسان كامل و مصداق بارز مقام خليفة الهي آئينه تمام نماي ظرفيت‌ها و قابليت‌هاي وجودي انسان است و مي‌توان از طريق شناخت او به اين نياز اساسي (انسان شناسي) دست يافت.با توجه به همين مهم است كه عدم شناخت او را معادل مرگ جاهلي دانسته‌اند، چرا كه مرگ جاهلي عصاره زندگي جاهلي است بزرگترين عامل زندگي جاهلي، جهل انسان نسبت به خويشتن خويش است.
بنابراين يكي از رسالات مبلغين تبيين معارف نابی است كه در غالب ادعيه، زيارات و احاديث و از همه مهم‌تر قرآن كريم بيان شده‌اند و علاوه بر تبيين آن بايستي مولودي‌ها وهمچنین محتواي اشعاری که در شب شعرها خوانده میشود را به اين سمت و سو هدايت نمايند.
2.ساحت عاطفي و احساسات
اعياد عزم جمعي بر اظهار محبت و عشق و ارادت نسبت به امام (علیه السلام) است كه به گونه‌هاي مختلف بروز و ظهور مي‌نمايد، شادي و شعف جمعي در تولد امام علاوه بر اظهار محبت به امام باعث ايجاد همدلي و دوستي بين اعضاء جامعه گرديده و زمينه مهرورزي نسبت به همديگر را فراهم مي‌كند، چه كينه‌ها و كدورت‌ها كه به بركت اين اعياد كنار گذاشته مي‌شود و روابط قطع شده كه با رد و بدل پيامك تبريك در فضاي معنوي اين اعياد از سرگرفته مي‌شود و چه بسيار انسان‌ها كه شروع زندگي خود را كه حساس‌ترين لحظات عمر اوست را از اين اعياد شروع مي‌كند.
- ساحت رفتاري
رفتار انسان در انديشه و عواطف او ريشه دارد و اعياد با تعميق بيشن‌ها و معارف انسان و با جهت‌دهي به عواطف و احساسات انسان او را به رفتاري مناسب در جهت تربيت صحيح سوق مي‌دهد كه برخي از آن‌ها در زير اشاره مي‌گردد.
3.1.اطاعت از فرامين ائمه اطهار:
یکی از آثار بزرگ داشت تولد امام زمان (علیه السلام) پذیرش فرامین ائمه اطهار علیهم السلام واطاعت از آنان است .انسان موجودي داراي اختيار است و تربيت دقيق و كامل او و رسيدن به سعادت واقعي ايشان در گرو اطاعت از ائمه اطهار است ، با توجه به همین حقیقت است که در دعای ندبه می خوانیم؛«اراد من عباده عبادته فشقی وسیعد قد شقی من خافکم وسعد من اطاعکم»[5] ، سعادت مند واقعی کسی است که از ائمه اطهار اطاعت کند . اطاعت، ثمره ومیوه نهال محبت است که دربستر معرفت ریشه دوانده و بزرگداشت تولد امام زمان بهترین بستربرای افشاندن بذر معرفت وتنومند کردن نهال محبت وبراداشت میوه اطاعت وفرمان بری از ائمه اطهار است.
3.2.الگوپذيري در عمل:
يكي از مهمترين عوامل تأثيرگذار در تربيت انسان داشتن الگوئي جامع و كامل است، با توجه به همين نياز اساسي است كه در قرآن شريف پيامبر اكرم به عنوان الگو و اسوه مسلمانان معرفي شده است.«لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا[6] ،در انديشه مهدويت اين اسوه و الگو در پيامبر اكرم و در زمان بعثت ايشان منحصر نمي شود بلكه در هر زمان حجت حي را به عنوان الگوي زندگي فرد مي‌شناسد.
3.3.مراقبه در اعمال:
بزرگداشت تولد امام در واقع تذكر و توجه به وجود امام زنده‌اي است كه هر لحظه براي اعمال و رفتار انسان نظارت دارد. چراكه امام مصداق بارز مؤمنون از آيه شريفه: وَقُلْ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ والمؤمنون...»[7] است . اعتقاد به نظارت امام بر اعمال و نيز عرضه شدن پرونده اعمال در هر هفته يا در شب قدر بر امام از يكسو و عشق و علاقه انسان نسبت به امام و تلاش در جهت به دست آوردن رضايت او يكي از مهمترين عوامل بازدارنده ارتكاب اعمال ناشايست بوده در آثار تربيتي فراواني بر آن مترتب است.
4.3.تمرين عبوديت و بندگي:
هر يك از اعياد ، اعمال و اذكار مخصوص خود را دارد كه از جانب ائمه اطهار بر آن تاكيد شده و انجام آن اثر تربيتي بالائي دارد و به خاطر بالا بودن تاثير اين اعمال در روح و روان و فكرو انديشه انسان و شكل‌دهي به شخصيت او، براي اين اعمال ثواب و اجر زيادي در نظر گرفته شده است.انجام اين اعمال علاوه بر اثر روحي و معنوي براي شخص انجام دهنده در واقع تمرين عبوديت و بندگي براي انسان است و زمينه چشيدن طراوت و شيريني عبادت و بندگي را به وجود مي‌آورد.
نتيجه:
بنابراين بزرگداشت تولد ائمه اطهار به ويژه تولد امام زمان (علیه السلام) در 15 شعبان بستر و زمينه‌اي با ظرفيت بسيار بالا در جهت تأثيرگذاري بر فرايند تربيت انسان بوده و مي‌توان با بهره‌گيري از اين ظرفيت علاوه بر تأثيرگذاري بر ساحات مختلف فردي، ارتباطات او را جهت داد و با چشاندن شهد و حلاوت عبادت و بندگي خدا به انسان، در پرتو دعا و عبادات ،زمينه رسيدن به رشد و تعالي او را فراهم نمود.
پی نوشت ها:
[1].صحيفه مهديه، ص229.
[2].زيارت ندبه.
[3].زيارت ندبه، ص567 صحيفه مهديه.
[4].زيارت ندبه، ص567، صحيفه مهديه.
[5].دعای ندبه
[6].احزاب، آيه21.
[7].توبه، آيه105.
نگارنده: محمد اکبری
