مقدمه:
پیامبر، پیش از وفات خویش فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا: کتاب الله و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض».[۱[ من، در میان شما، دو چیز گران بها باقی می‌گذارم؛ تا زمانی که به این دو تمسک جویید، گمراه نمی شوید: کتاب خداوند (قرآن) و عترت و خاندان من، این دو از هم جدا نمی شوند تا در روز قیامت بر من در حوض وارد شوند.
بنابراین، قرآن یا اهل بیت به تنهایی، مایه رستگاری نخواهند شد. ما زمانی می‌توانیم به رستگاری برسیم که این دو را در کنار هم قرار دهیم؛ زیرا قرآن، به تنهایی و بدون اهل بیت برای هدایت انسان کافی نیست. در مسأله مهدویت نیز اگر بخواهیم آیات مربوط به امام مهدی (علیه السلام) و قیام آن حضرت را بفهمیم، باید به بیانی که از سوی اهل بیت در مورد آیات مربوط به قیام آن حضرت، وارد شده است، مراجعه کنیم؛ زیرا قرآن، یعنی ثقل اکبر و مهم ترین منبع اسلامی، در زمینه ظهور حضرت قائم (علیه السلام) مانند بسیاری از زمینه های دیگر، یک بحث کلّی و اصولی دارد و وارد جزئیات مسأله نمی شود. به تعبیر دیگر، آیات قرآن، خبر از یک حکومت عدل جهانی در سایه ایمان می‌دهد که به دست خلیفة الله صورت خواهد گرفت. تعیین مصداق این آیات، منوط به رجوع به دریای بی کران علم اهل بیت است. نوشتار حاضر به این موضوع اختصاص یافته است.
تفسیر و تأویل آیات در باره امام زمان
برخی از علما و محققان، تعداد آیاتی را که درباره امام زمان تفسیر و تأویل شده است، حدود دویست آیه دانسته اند.[۲] علامه مجلسی، بیشتر آن‌ها را در بحارالانوار گرد آورده است.[۳] و ما در اینجا، به ذکر چند آیه و تفسیر و تأویل آن‌ها از امامان اکتفا می کنیم:
1. (وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون، إِنَّ فی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدین).[۴[
«همانا، بعد از ذکر (تورات) در زبور نوشتیم: یقیناً، بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد. در این، ابلاغ روشنی است برای گروه عبادت کنندگان».
این آیه دلالت می کند که روزی خواهد رسید که صلح و راستی، بر سراسر جهان سایه خواهد افکند و ظلم و بیداد از روی زمین برچیده خواهد شد. چون در زمان هیچ یک از انبیا و امامان قبلی، چنین اتفاقی نیفتاده، بنابراین باید این امر در آینده اتفاق بیفتد. برای اینکه بدانیم این وعده، چه وقت و توسط چه کسی تحقق خواهد یافت، باید به ثقل اصغر مراجعه کنیم.
مرحوم طبرسی، در تفسیر مجمع البیان می نویسد:
امام باقر (علیه السلام) فرمود: اینان، اصحاب مهدی(علیه السلام) در آخرالزمانند. مؤید آن، روایتی است که خاص و عام، از پیامبر خدا روایت کرده اند که: «لولم یبق من الدنیا إلا یوم واحد لطول الله ذالک الیوم حتی یبعث رجلاً صالحاً من أهل بیتی یملأ الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جورا»؛ اگر فقط یک روز از عمر دنیا باقی مانده باشد، خدا، آن روز را طولانی میکند تا مردی صالح از اهل بیت مبعوث گرداند و زمین را چنان که پر از ظلم و جور شده است، پر از عدل و داد کند.[۵[
بنابراین، طبق روایت امام باقر (علیه السلام) و روایت های متعدد دیگر،[۶] این وعده‌های الهی با ظهور امام مهدی (علیه السلام) تحقق خواهد یافت.
2. (هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ).[۷[
«او، کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیین‌ها غالب گرداند، هرچند مشرکان کراهت داشته باشند».
قدر مسلم، وعده غالب شدن دین اسلام بر همه آیین‌ها، تاکنون تحقق نیافته و آیین‌های دیگری با پیروان فراوان وجود دارند که هنوز نه تنها مغلوب دین حق پیامبر اسلام نشده اند، بلکه سعی می‌کنند تا اسلام را از بین ببرند، ولی چون وعده الهی حق است، پس باید روزی تحقق پیدا کند. به همین دلیل، امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید: این پیروزی، به هنگام قیام مهدی از آل محمد خواهد بود که احدی در روی زمین باقی نماند، جز آنکه به نبوت محمد اعتراف کند .[۸[
همچنین علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان در ذیل این آیه می نویسد:
امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه (هوالذی ارسل رسوله...) فرمود: به خدا سوگند! هنوز تأویل این آیه نازل نشده و نخواهد شد تا آنکه قائم خروج کند.
همچنین در ادامه مینویسد:
معنای اینکه این آیه درباره حضرت مهدی (علیه السلام) نازل شده، این است که خروج آن حضرت، تأویل این آیه است ... .[۹[
3. (الَّذینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُور).[۱۰[
«همان کسانی که هر گاه در زمین به آنان قدرت بخشیدیم، نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه کارها از آن خداست».
امام باقر (علیه السلام) فرمود: این آیه، برای آل محمد است و مهدی و اصحابش را فرمانروای مشارق و مغارب زمین می گرداند و به دست او و یارانش، دین را غالب کرده و بدعت ها و باطل ها را می میراند .[۱۱[
4. (أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَكْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُكُمْ خُلَفاءَ الْأَرْض). [۱۲[
«یا کسی که دعای مضطّر را اجابت می کند و گرفتاری او را برطرف می سازد و شما را خلفای بر روی زمین قرار می دهد».
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمود:
این آیه، درباره قائم آل محمد نازل شده است. سوگند به خدا، او، مضطر است زمانی که در مقام، دو رکعت نماز بگذارد و خدا را بخواند، خدا دعای او را استجابت می کند و رنج او را برطرف می سازد و او را در زمین خلیفه قرار می دهد.[۱۳[
5. (وَ لا یَكُونُوا كَالَّذینَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُون).[۱۴[
«مانند کسانی نباشند که در گذشته به آنان کتاب آسمانی داده شد، سپس زمانی طولانی بر آنان گذشت و قلب هایشان قساوت پیدا کرد و بسیاری از آنان گناه کارند».
امام صادق (علیه السلام)، درباره این آیه فرمود: این آیه درباره قائم نازل شده است .[۱۵[
6. (وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ).[۱۶[
«اراده می کنیم که بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم».
مؤلف تفسیر گازر در ذیل این آیه مینویسد:
اصحاب ما، روایت کرده اند که این آیه، در شأن امام مهدی (علیه السلام) است که خدای تعالی وی و اصحابش را پس از آن که تضعیف کرده باشند ایشان را، بر ایشان منت نهد. و مراد از زمین، جمله روی زمین است. و ایشان را امامان و وارثان گرداند.[۱۷[
در تفسیر جامع نیز گفته شده:
شیبانی، از امام باقر )علیه السلام( روایت کرده که فرموده اند: این آیه مخصوص قائم است که در آخرالزمان ظاهر شده و کفار و ستمکاران را که مانند فرعون و هامان هستند، هلاک و به قتل رسانیده و از بین می برند و مالک شرق و غرب جهان شده و پس از آنکه جور و ظلم عالم را پر کرده باشد، عدالت مطلقه را اجرا می فرماید.[۱۸[
7. (الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون).[۱۹[
«کسانی که به غیب ایمان می آورند و نماز به پا می دارند و از آنچه روزی آنان کرده ایم انفاق می کنند».
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
مراد از متقین، شیعیان امیرالمؤمنین و منظور از غیب، حجت غایب است.[۲۰[
۸. ( مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً).[۲۱[
«و آن کس که مظلوم کشته شده برای ولیش سلطه [و حق قصاص] قرار دادیم ولی در قتل اسراف نکند. همانا ولی دم منصور از سوی خداست».
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
منظور از مظلوم، حسین است... خداوند مهدی را در قرآن منصور نامیده، همچنان که احمد و محمد را محمود نامیده و همچنان که عیسی را مسیح نامیده است.[۲۲[
نتیجه و جمع بندی
از بررسی این آیات، چنین به دست می آید که خداوند، پیروزی مطلق حق بر باطل را وعده داده است و این پیروزی ـ که تاکنون تحقق نیافته ـ در آینده، به دست کسانی تحقق خواهد یافت که اقامه کننده نماز هستند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند. اینان، با اقامه شعائر الهی، وارث زمین خواهند شد. چنان که در ابتدای بحث ذکر شد، تعیین مصداق این آیات و تفسیر آن‌ها، تنها، در صورت رجوع به ائمه معصوم میسور است و همان گونه که در ذیل آیات اشاره شد، امامان، امام مهدی (علیه السلام) و یاران آن حضرت را مصادیق این آیات و تحقق دهندگان وعده الهی، معرفی می کنند.
پی‌نوشت‌ها:
۱ . وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج۲۷، ص۳۳.
۲. تاریخ زندگانی حضرت مهدی، میرزا مهدی صادقی، ص۷۴.
۳. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۱، صص۱۸ـ۶۴.
۴. انبیا: ۱۰۵ـ۱۰۶.
۵. ترجمه مجمع البیان، طبرسی، ج۱۶، ص۱۷۲.
۶. بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج۹، ص۲۲۳؛ همان، ج۱۴، ص۳۷.
۷. توبه: ۳۳.
۸. روح الجَنان و روح الجِنان، ابوالفتوح رازی، ج۱۱، ص۷۵.
۹. ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج۹، ص۲۴۰.
۱۰. حج: ۴۱.
۱۱. نورالثقلین، عبدعلی بن جمعه حویزی، ج۳، ص۵۰۶؛ بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج۲۴، ص۱۶۵.
۱۲. نمل: ۶۲.
۱۳. تاریخ زندگانی حضرت مهدی، مهدی صادقی، ص۷۹؛ بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج۵۱، ص۴۸.
۱۴. حدید: ۱۶.
۱۵. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۱، ص۵۴.
۱۶. قصص: ۵.
۱۷. تفسیر گازر، حسین بن حسن جرجانی، ج۷، ص ۱۵۲.
۱۸. تفسیر جامع، سید ابراهیم بروجردی، ج۵، ص۱۵۴.
۱۹. بقره: ۳.
۲۰. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۱، ص۵۲.
۲۱. اسراء: ۳۳.
۲۲. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۱، ص۳۰.
